Het laatste stukje van vandaag kan alleen gaan over de graflegging, zoals hierboven afgebeeld door de Nigeriaanse kunstenaar George Bandele, wiens werk de aanleiding was tot deze reeks. Volgens Marcus stierf Jezus tijdens het negende uur, rond een uur of drie in de middag. Misschien was het in feite wat later, want degenen die het lichaam van het kruis haalden hadden haast om het nog voor het vallen van de avond te doen. Bij zonsondergang zou immers de sabbat beginnen, waarop werk niet was toegestaan.
Zo staat het althans in zowel Marcus als Johannes, waarvan ik al aangaf dat ze onafhankelijk van elkaar ruwweg hetzelfde vertellen. Beide auteurs vermelden ook Jozef van Arimatea, een lid van het Sanhedrin, als degene die het lichaam bij Pilatus opvroeg. Marcus voegt toe dat Pilatus verbaasd was over Jezus’ snelle dood en het lijk pas afstond toen een centurio dit had bevestigd. Marcus noemt verder Maria van Magdala en Maria de moeder van Joses als aanwezig bij de graflegging. Johannes maakt daar een mannenzaak van: Jozef kreeg hulp van Nikodemos.
Deze bracht een mengsel van mirre en aloë mee, ongeveer honderd pond. Zij namen het lichaam van Jezus en wikkelden het met de welriekende kruiden in zwachtels, zoals bij een Joodse begrafenis gebruikelijk is. Op de plaats waar hij gekruisigd werd, lag een tuin en in die tuin een nieuw graf, waarin nog nooit iemand was neergelegd. Vanwege de voorbereidingsdag van de Joden en omdat het graf dichtbij was, legden zij Jezus daarin neer.
Je hoort weleens zeggen dat gekruisigden niet werden begraven om te dienen als afschrikwekkend voorbeeld, en daar zijn inderdaad aanwijzingen voor, maar zó ongebruikelijk was een begraving nu ook weer niet. In Jeruzalem zijn de graven gevonden van twee gekruisigden gevonden, een zekere Yochanan en een zekere Matitiyahu. Zo bijzonder is de graflegging dus niet. Ik denk dat aan de uitvaart van Jezus twee andere details veel opmerkelijker zijn.
In de eerste plaats dat zomaar een leegstaand graf wordt “gekraakt”. Van wat ik weet van de antieke begrafeniscultuur, waren graven eigendom van een rijk persoon, van een familie of van een uitvaartvereniging. Dat Jozef en Nikodemos een lijk in andermans graf neerleggen, treft mij als curieus. Misschien was het graf, zoals de latere christelijke traditie zegt, wel eigendom van Jozef, maar het is dan wel erg toevallig dat Jezus daar vlakbij werd gekruisigd en los daarvan: het staat er domweg niet.
Het tweede punt: de met recht royaal te noemen hoeveelheid balsem die Nikodemos meebrengt. Een Romeins pond, de libra, was ruim 326 gram. Jezus zou dus met drieëndertig kilo geurstoffen zijn begraven. Er is weleens voorgesteld om niet “ongeveer honderd pond” te lezen maar “een pond van elk” (hekaton >> hekaston) maar dat is een noodgreep. Ik sluit niet uit dat het, bizar als het mag lijken, gewoon klopt. Dat baseer ik op een passage uit de Babylonische Talmoed (Aboda Zara 11a) waarin wordt verteld dat bij de uitvaart van Jezus’ tijdgenoot Gamaliël, de leider van een groep farizeeën, zeventig of tachtig mina geurstoffen werden verbrand: een kilo of zestig. De Babylonische Talmoed dateert overigens uit de zesde (of vermoedelijk zelfs zevende) eeuw, dus er is wel enige tijd verstreken waarin de legendevorming haar werk heeft kunnen doen. Laten we het houden op een open kwestie.
[Morgen iets heel anders; overmorgen het vervolg, waarvan u de inhoud al kunt raden]
Het is volbracht, mijn complimenten.
Wat een leuke, leerzame serie!
Helemaal mee eens. Het maakt je toch bewust van een heleboel zaken. Hoewel voor mij altijd wel de hele grote belangrijke vraag blijft: wat is waar en wat is fictie. Maar dat zal geen verassing zijn.
Toch bedankt Jona en (vanuit jouw perspectief): Fijne en Zalige Paasdagen!
Graag gedaan. Waar een bezoek aan het Missiemuseum in Steyl al niet toe kan leiden.
Inderdaad, Jona. Hartelijk dank voor deze fijne serie en voor de prachtige, ontroerende kunst van George Bandele. Het was een openbaring voor mij. Het Missiemuseum in Steyl staat nu op ons programma!
Verwacht niet teveel van het museum. Het museum is eigenlijk zélf het interessantst: dat zo’n collectie ooit kon bestaan. Wel gaaf hoor, vooral met kinderen, maar museaal is het verouderd. Ik kan daarvan genieten, jij waarschijnlijk ook, maar het zal zeker niet ieders smaak zijn.
Geachte heer Lendering,
Ik volg uw boeiende en kritische uiteenzettingen nu alweer geruime tijd. Ook de beschouwingen over de gekruisigde messias vormden weer stimulerende kost. Toch een vraag: de paaslammeren werden toch op de middag vóór Pesach geslacht (14 nisan) en het paasmaal vervolgens na zonsondergang, dus op de eerste paasdag (15 nisan) gegeten? Hier zit de contradictie. Bij Marcus vinden zowel de berechting door Pilatus als de kruisiging plaats ná het paasmaal, dus beide op 15 nisan, terwijl er bij Johannes wordt gezegd dat de hogepriesters bij de berechting het praetorium van Pilatus niet mochten binnengaan omdat ze in verband met de paasmaaltijd van de komende avond rein moesten blijven. Dat plaatst het proces en de kruisiging op 14 nisan.
Het is dus bij Johannes dat de kruisiging van Jezus samenvalt met het slachten van de lammeren op de middag vóór Pasen. Volgens uw redenering is er dan juist meer reden om aan de datering van Johannes te twijfelen dan aan die van Marcus. Dat is precies het omgekeerde van wat u concludeert. Het is Johannes die de datum kiest waaraan gemakkelijker een symbolische lading kan worden gegeven. Het is dan ook de auteur van het Johannes evangelie die Johannes de doper, laat zeggen: zie het lam gods.
Met Marcus heb ik een ander probleem. Bij Marcus werd Jezus gekruisigd op paasdag. Ik dacht dat de autoriteiten dat nu juist hadden willen vermijden om onlusten te voorkomen. En maken joodse religieuze wetten de door de schrijver van het Marcus evangelie op Pesach geplaatste activiteit van de hogepriesters niet onwaarschijnlijk? Is daar iets van bekend?
Graag een korte reactie.
Vriendelijke groet en bij voorbaat dank,
Frank Mettes
Op de lagere school leerde ik dat Jezus om 3 uur ’s middags stierf. Op dat moment openden zich graven en er gebeurde van alles en nog wat, alleen weet ik niet meer wat precies! Jona, weet jij daar iets van? Mijn geheugen doet het blijkbaar niet, weigert dienst (en heb toch een vrij slecht geheugen,een eidetisch geheugen is voor mij niet weggelegd).
Wat ik me herinner, is dat de hemel pikkedonker werd.
“… overmorgen het vervolg, waarvan u de inhoud al kunt raden …”
Laat me raden: iets met hernieuwd leven c.q. wederopstanding?
Je begon deze serie met de ‘samenvatting’ van de missie van Jezus: “De tijd is aangebroken, het koninkrijk van God is nabij: kom tot inkeer en hecht geloof aan dit goede nieuws.”
Heel lang geleden las ik het boekje ‘God en Geweld’ van de filosoof (etc.) René Girard. Zijn betoog was als ik me goed herinner dat het belangrijkste dat het christendom de mensheid had gebracht de kracht van ‘het vergeven’ was. Het staat ook in het ‘Onze Vader’ en heeft daarom ook een spirituele waarde.
Ik ben altijd onder de indruk van mensen die anderen werkelijk groot onrecht kunnen vergeven. Maar ‘het vergeven’ is volgens mij inderdaad de belangrijkste boodschap van het christendom en het betekent feitelijk ‘Nieuw Leven’, een nieuwe kans om samen door te gaan. Misschien inderdaad wel de meest verheven levensbeschouwing die de mensheid ooit heeft verwoord.
Dood om drie uur: Marcus.
Openen van graven: Mattheüs.
Zoals te doen gebruikelijk zijn twee evangeliën samengenomen. Het is lastig te vermijden.
Ik vind dat je wel heel makkelijk aanneemt dat Jezus begraven werd. Ehrman houdt in zijn boek ‘How Jesus became God’ een goed betoog om aan te tonen waarom hij dit zeer onaannemelijk vindt. (Hij volgt deels de lijn van Crossan):
-We weten uit betrouwbare bron dat de Romeinen de lichamen lieten hangen
-We weten uit betrouwbare bron dat Pilatus niet bepaald iemand was die gevoelig was voor (joodse) sentimenten en er geen belang bij had een lichaam vrij te geven.
-Er zijn een paar uitzonderingen beschreven, maar Jezus paste op geen enkele manier in het profiel van een persoon waar zo’n uitzondering voor werd gemaakt
Verder: Een gevonden graf van een gekruisigd persoon bewijst dat de persoon in kwestie inderdaad begraven is. Hoelang na zijn dood? Een paar uur, een paar dagen, ná de vernedering van het blijven hangen? Daar valt geen zinnig woord over te zeggen. Het vertelt ons in ieder geval niet dat de persoon, net als Jezus, kort na zijn dood van het kruis is gehaald.
Dat Paulus verder geen weet lijkt te hebben van een (leeg) graf geeft ook te denken.
Verder: Hulde voor deze boeiende reeks!
Je stapelt hier hypothese op hypothese. Om een voorbeeld te nemen: Pilatus’ ongevoeligheid is gebaseerd op Josephus en een door Philo geciteerde tekst van Agrippa I. Beide auteurs hadden een agenda. We weten dus domweg niet wat Pilatus over Joden dacht.
Dat de Romeinen gekruisigden lieten hangen, is vroeger wel beweerd, maar lijkt niet te kloppen.
Begraving van de botten: vrij snel na zijn dood. Dat is aan de verwering te zien. De botten in het Teutoburgerwoud hebben bijvoorbeeld wél enige tijd aan het oppervlak gelegen.
Het is een ‘argumentum e silentio’, ik weet het, maar geen van de evangelisten schijnt het ongebruikelijk te vinden dat een gekruisigde na zijn dood alsnog netjes werd begraven (al was daar klaarblijkelijk dus wel officiële toestemming voor nodig, en ongetwijfeld hier en daar een financieel aansporinkje). Dus zó vreemd zal het inderdaad niet zijn geweest.
Wat ik in deze discussie niet tegenkom is dat, als de evangeliën kloppen, zijn begrafenis in een gereed leeg graf, duur gebalsemd, toegestaan door de immer wantrouwige procurator, een kostbare aangelegenheid moet zijn geweest. Dat wijst op een persoon met hoge status, niet op een hoogverrader (die volgens Romeins recht helemaal nergens meer recht op had, ook niet na zijn dood). Dat alles bij elkaar heeft mij altijd doen afvragen hoe historisch dit verhaal eigenlijk is. We zullen het wel nooit weten.
Jezus was minimaal “well-connected”. Onder zijn volgelingen worden minimaal twee leden van het Sanhedrin (Nikodemos en Jozef van Arimatea) vermeld en de echtgenote van een hoge hoveling van Herodes Antipas.
Bedenk dat hij timmerman was. Dat is dus iemand die complete huizen bouwde, niet de schrijnwerker die we vaak in films zien. Hoewel het beste boek over Jezus “A Marginal Jew” heet, was Jezus geen armeluiskind.
Ik meen dat Petrus pachter was van de visserijrechten in het meer van Galilea, dus ook niet van de straat. Levi was belastinginner.
Paulus is ook een goed voorbeeld: die was oorspronkelijk ‘skeuopoios’ (als ik me goed herinner), ’tentenmaker’ wordt altijd vertaald. Waarschijnlijker is dat zijn familie een tentenfabriek bezat: je was in die tijd in deze regio bepaald geen arme sloeber als je familie het Romeinse staatsburgerschap bezat. Dat waren er toen nog niet zo veel.
Het is wel interessant om te zien hoe de oorspronkelijke personalia in de loop van de traditie zijn ‘verarmd’, ongetwijfeld om zieltjes te winnen: armlastige vissers, timmermannen en tentenmakers zijn het zeker niet geweest. Maar nogmaals, ook dat maakt het NT zo lastig om als historische bron te gebruiken!
Dank voor je reactie!
-Pilatus: prima punt, al heeft hij de schijn tegen 😉
-Lichamen niet laten hangen: hm..dit is nieuw voor mij…ik kom dit alleen maar tegen bij conservatieve wetenschappers als Licona en Evans, die wijzen op enkele uitzonderingen die bijvoorbeeld te vinden zijn bij Philo. Waar baseer je je mening op?
-Begraven van botten….is nauwkeurig te bepalen dat het lichaam van Yehohanan direct na zijn dood is begraven, zoals bij Jezus wordt beschreven? Als dat het geval is, goed punt! Anders weten we toch niet zeker of het hier gaat om een begrafenis direct na de dood, of om een begrafenis een paar dagen later?
Verder lijkt het graf van Yehohanan aan te tonen dat zijn familie aristocratisch was. Jezus’ familie was dat niet. Wordt de relevantie van dit graf voor de zaak van Jezus dan niet overdreven?
Waar ik enigszins een hekel aan heb zijn de zgn. passiespelen, zoals The Passion. Ik wil niet oneerbiedig zijn, maar op een onverdachte site, nl. die van de EO, zag ik dat in Guatemala, de man die Jezus speelde van het kruis viel en dat het bijna slecht afliep:
zie: https://visie.eo.nl/2016/03/man-die-jezus-speelt-valt-van-kruis-af/
Ik heb ook de indruk dat er een soort kermissfeer heerst daar in Guatemala. Dat druist in tegen de geest van zo’n passiespel.
Overigens vroeg ik mij af wat nou de echte redenen waren waarom de Joden Jezus wilden arresteren, folteren en kruisigen. Pilatus kon het weinig schelen, denk ik. Hij gaf toe aan de Joden omdat hij niet wilde dat ze in opstand kwamen. Misschien, maar dat moeten de deskundigen onder jullie beoordelen, was de hoofdaanklacht dat hij zich voor de zoon van God uitgaf en zich ook niet tegen belasting betalen aan de Romeinen verzette. Maar er waren waarschijnlijk meer redenen. De Romeinen waren nogal tolerant tegen vreemde goden, als de aanhangers ervan maar de Romeinse goden erkenden. In het NT is voor zover mij bekend nergens te lezen dat Jezus een kwaad woord gezegd heeft over de Romeinse goden. Dat de Romeinen hem liever kwijt dan rijk waren kwam m.i. omdat ze bang waren voor een opstand in deze toch al roerige provincie in de buitengebieden.
Wat het begraven betreft, en ik wil, Jona de huidige toestand niet projecteren op het verleden, want methodologisch is dat fout, is het niet onaannemelijk dat Jezus snel begraven werd, deze praktijk bestaat toch nog steeds in het Nabije Oosten?!
Passiespelen zijn roomse kitsch. Het kan ondertussen wél doorleefd zijn, zoals zo vaak met de RKK. (De tekst die vorig jaar in Tegelen werd gebruikt, was weer heel goed.) Mij heeft altijd verbaasd dat de EO, toch niet bepaald rooms, zo’n oude vorm heeft doen herleven.
Echte reden van de arrestatie? Ik houd het op het politieke buskruit dat besloten lag in het Koninkrijk Gods. Als dat dan ook een populaire boodschap blijkt te zijn, dan is het gevaarlijk voor “the powers that be”. Het is een wet van alle tijden.
Arrestatie: toegeven aan een agressieve met geweld dreigende pressiegroep. Pilatus verklaarde zich in eerste instantie niet ontvankelijk, daarna deed Herodes hetzelfde. Hierdoor keerde Kajafas terug naar de Romeinen, dreigend met oproer in de met Pascha overvolle stad. De Romeinen konden dat niet riskeren en gaven toe.
Gebeurt nu precies hetzelfde – bedreig een paar boswachters en een hele provincie gaat overstag.
Die tekst is van de Vlaamse classicus-leraar Patrick Lateur, een in ons land nagenoeg onbekende dichter en vertaler (van o.a. de Ilias en de Odyssee) die een imposant oeuvre op zijn naam heeft en daarvoor meer dan eens door zijn taal- en landgenoten gelauwerd is (voor zijn vertaling van de Odyssee kreeg hij trouwens de Homerusprijs van -jawel- het Nederlands Klassiek Verbond). Het is dus geen wonder, dat men daar in het Limburgse Tegelen van de passiespelen koos voor net deze auteur (zoals men eerder al emeritus hoogleraar Wiel Kusters om een script gevraagd had).
De passiespelen zijn intussen geoormerkt als behorend tot het Nederlandse immateriële erfgoed.
En wat die ‘roomse kitsch’ betreft: gelukkig is er bij wijze van kunstzinnig tegenwicht de uitvoering van de Matthäus Passion door de Nederlandsche Bachvereniging op Goede Vrijdag in Naarden
met het kabinet (de minister-president voorop) op de eerste rij en een uitgebreide lunchpauze want naar lutheraanse passiemuziek luisteren is mooi maar men wil er wel wat bij te drinken krijgen.
Wie (desondanks) benieuwd is naar deze ‘roomse kitsch’ moet wel nog even geduld oefenen: de volgende reeks passiespelen staat gepland voor mei-september 2020.
Lateur heeft het heel, heel goed gedaan. Hij was de reden waarom ik er vorig keer naar toe wilde, maar mijn gezondheid stond in de weg.
Toch blijf ik zitten met het rare probleem dat de RKK, die de allermooiste kunstwerken kent, ook zo verschrikkelijk veel kitsch produceert.
En overigens wens ik je een zalig pasen Peter.
Dat de RKK ook kitsch produceert heet: ‘in contact blijven met je achterban c.q. je fanbase’.
Niet iedereen heeft het gymnasium gedaan en is afgestudeerd in de cultuurwetenschappen… 😉
Wat betreft Jezus’ begrafenis ligt het er maar aan hoe je de verschillende puzzelstukjes aan elkaar legt. Ook als dat methodisch verantwoord gebeurd zijn er verschillende manieren mogelijk om een historische constructie te maken, afhankelijk van hoe je de zaken weegt.
Ik vind de volgende blogposts wel interessante hypothesen bevatten:
http://www.patheos.com/blogs/religionprof/2018/03/jesus-dishonorable-burial.html
https://celsus.blog/2018/01/20/bart-ehrman-and-jodi-magness-on-the-burial-of-jesus-and-the-empty-tomb/
Hieruit rijst het volgende beeld op:
– Uit wat Josephus zegt valt af te leiden dat Joden zelfs door de Romeinen gekruisigde criminelen begroeven, in vredestijd. De voorbeelden dat de Romeinen dat niet doen of niet toelaten, vinden plaats in oorlogstijd.
– In een vermoedelijk pre-Lucaanse samenvatting van sterven en opstanding van Jezus (Hand. 13:28-31) staat dat dezelfde Joden die Jezus lieten kruisigen, hem ook van het kruis afhaalden en in een graf legden.
– Het verhaal dat het Sanhedrin een akker koopt van het geld van Judas (op zichzelf niet per se geloofwaardig) in Matt 27:6-8 om als begraafplaats voor vreemdelingen te dienen, is een geloofwaardig fenomeen: doden moesten dezelfde dag begraven worden en als er niemand in de buurt was om dat voor een dode te doen, moest de overheid een regeling treffen. Daarvoor hadden ze vermoedelijk een paar stukken land.
Als je hierop voortborduurt, dan zou het kunnen dat Jezus’ lichaam door de Joodse autoriteiten van het kruis is gehaald en in een anoniem graf in de aarde is gelegd op zo’n dodenakker voor vreemdelingen. Zijn volgelingen waren immers gevlucht, of wilden zich liever even afzijdig houden. De verhalen in de evangeliën zijn dan te verklaren als manieren om Jezus toch een eervolle begrafenis te geven.
Of Jozef van Arimathea was betrokken bij de kruisafname juist omdat hij een graf in de buurt bezat. Omkering van zaken biedt vaak een oplossing voor zogenaamde problemen of vermeend opmerkelijke toevalligheden.
Ik zou je graag gelijk geven, maar JvA wordt gepresenteerd als een aanhanger van Jezus.
Wat je schrijft over het ‘kraken’ van een graf: de volgorde van gebeurtenissen: Jezus sterft, Jozef gaat van de executieplaats naar Pilatus, Pilatus stuurt iemand vanuit zijn paleis om de centurion te hale, de centurion moet terugkomen en verslag uitbrengen, Jozef gaat van het paleis van Pilatus naar de executieplaats – dan ben je zo een paar uur verder. Dus kan ik me goed voorstellen dat ze inmiddels gloeiende haast hebben tegen het aanbreken van de sabbat. Is het voorstelbaar dat Jozef van Arimathea op eigen houtje zo’n graf ‘kraakt’ omdat hij de eigenaar van de Rotary o.i.d. kent en bedenkt dat hij direct na de sabbat wel een definitieve begraafplaats kan regelen? Maria van Magdala vermoedt immers op zondagmorgen dat het lichaam inmiddels ergens anders begraven is.