Zoals ik gisteren vertelde, was het rond het jaar 260 na Chr. onrustig aan de Romeinse Rijngrens. Diverse stammen deden invallen in het imperium, waaronder de Franken. Ze werden bij Empel (vlakbij Den Bosch) verslagen door een zekere Postumus, misschien een Bataaf.
Diens overwinning was reëel genoeg om zijn manschappen ertoe te brengen hem uit te roepen tot keizer van een nieuw, onafhankelijk Gallisch Keizerrijk. Dat bleek een blijvertje. Postumus verzekerde de Rijngrens en introduceerde bovendien – er is geen bron die het vermeldt, maar er zijn archeologische vondsten – een nieuw type grensverdediging. Behalve de keten van forten langs de Rijn, de aloude limes, kwam er verder in het binnenland een tweede reeks versterkingen, bijvoorbeeld langs de weg van Amiens via Tongeren, Maastricht en Heerlen naar Keulen. Zo lagen er cavalerie-eenheden in Arras, Kortrijk en Tongeren.
Een voorname bron is de Historia Augusta:
Deze man, de dapperste op het slagveld en de betrouwbaarste in vredestijd, had zo’n serieuze levenswandel dat [de officiële keizer] Gallienus hem de zorg toevertrouwde voor zijn in Gallië gebleven zoon Saloninus, om ervoor te zorgen dat deze zich waardig gedroeg en de keizerlijke plichten zou leren. Toch brak Postumus later, althans volgens sommige auteurs, zijn eed (ook al strookt het niet met zijn karakter), doodde Saloninus en greep de macht. Anderen, die dichter bij de waarheid blijven, hebben echter overgeleverd dat de Galliërs een bijzondere afkeer hadden van Gallienus en het niet konden verdragen dat een kind hen regeerde, zodat ze degene die als regent de macht uitoefende, uitriepen tot keizer en de jongen door soldaten om het leven lieten brengen. Na deze moord werd Postumus door heel het leger en alle Galliërs met vreugde geaccepteerd en zette hij zich gedurende zeven jaren zo in, dat hij de Gallische gewesten weer opbouwde.
Ondertussen bracht Gallienus zijn tijd door in weelde en in kroegen, waar hij aftakelde als gevolg van de liefkozingen van een barbaarse vrouw. Toch ondernam hij een veldtocht tegen Postumus, waarbij hij door een pijl werd verwond.
De Gallische stammen koesterden grote liefde voor Postumus omdat hij alle Germaanse stammen had verdreven en de oude veiligheid van het Romeinse Rijk had hersteld. Toen hij zich echter strenger begon te gedragen, is hij op aanstichten van Lollianus vermoord, zoals gebruikelijk is bij de Galliërs, die altijd belust zijn op verandering.
Niet alles in deze tekst is onwaar, maar het wemelt van de onnauwkeurigheden. Dankzij terloopse opmerkingen van andere auteurs, archeologische vondsten, inscripties en de opschriften van Postumus’ munten is het mogelijk het verhaal te corrigeren. Zo is vastgesteld dat Postumus niet de voogd was van Saloninus, dat hij op een andere wijze aan de macht kwam, dat hij langer dan zeven jaar regeerde en dat hij niet werd vermoord in opdracht van Lollianus. Laatstgenoemde heette eigenlijk Laelianus, en de officiële keizer van het Romeinse Rijk was minder indolent dan de auteur van de Historia augusta insinueert. Tot slot behoort de opmerking dat Galliërs altijd op verandering belust zijn, tot de clichés over de barbaren waarover elke antieke auteur beschikte.
De munt hierboven is al in de Oudheid opgenomen in een mooie hanger. U ziet Postumus met zijn beschermgod Hercules.
[Dit was de 269e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier. Het was ook een plaatje uit het boek dat Vincent Hunink en ik maakten, Het visioen van Constantijn. U bestelt het hier en het ligt vanaf volgende week in de boekhandel.]
Keizer Postumus was een blijvertje, zijn rijk was dat niet echt. Het feit dat de vijanden van het Romeinse Rijk maar weinig profijt behaalden van de steeds terugkerende burgeroorlogen om het Rijk bijeen te houden blijft me fascineren.
Mwoa. Zijn rijk overleefde hem en keerde terug als de westelijke van de vier prefecturen van het latere Romeinse Rijk. Nog later was dit het machtsgebied van de Franken. Dat kwam natuurlijk ook doordat de Alpen en Pyreneeën machtige natuurlijke grenzen zijn.
Ik wist niet dat de Merovingers ook over het Iberisch schiereiland en over Brittannië heersten zoals de Romeinse keizer Postumus deed.
Je hebt een punt. 😉
De clichés over de Galliërs leven voort in het tenenkrommend slechte “the Celts: blood, iron and sacrifice”, driedelige reeks op Canvas. De makers willen per se het verhaal van een grootschalig en langdurig conflict tussen beschaving (Rome) en prehistorie (Kelten) vertellen. Ze hangen dit op rond Brennus, Vercingetorix en Bouddica. Romeinse bronnen worden kritiekloos overgenomen, bijvoorbeeld als het om aantallen gaat. De veldtocht in Gallië is dan een door Rome geplande confrontatie met het enige volk dat hun expansieplannen nog in weg staat, en Caesar neemt die taak op zich, waardoor bij Alesia de twee grootste generaals van die tijd tegenover elkaar staan en beslist wordt over het lot van Europa. Het is allemaal niet ingewikkelder dan Star Wars. Enkel wanneer de wapenexpert in beeld komt, is het draaglijk. De man weet waarover hij praat en nuanceert de bronnen.
Wat een verschil met Mary Beards driedelige reeks over Rome…
Gisteren aan het eerste, opgenomen, deel begonnen, maar na een kwartier uitgezet en de andere delen gewist. Wat een voorspelbare onzin. Ik mag beide presentatoren eigenlijk wel, maar ze hebben beide inmiddels een serie trucjes ontwikkeld die hun docu’s steeds irritanter maken. Ik kan de inhoud niet echt op zijn waarde appreciëren, maar hij ontsteeg zeker niet de tentoonstelling over Het geheim van de Kelten (2006) in het RMO, die ik in een blog destijds nogal heb neergesabeld.
Hoe zeker is het, dat Postumus de Franken bij Empel heeft verslagen? Er stond daar een tempel geweid aan Hercules, die in de tijd van Postumus niet meer in gebruik was. Munten van hem verwijzen naar Hercules Deusoniensis en mogelijk heeft de veldslag bij de Deuso plaats gevonden. Dit zou een rivier bij Empel zijn geweest. Hoewel ik het aantrekkelijk vind Postumus als een soort protonederlander te beschouwen, moet ik ook vaststellen, dat de aanwijzingen nogal vaag zijn.
De aanwijzingen voor een Bataafse identiteit zijn inderdaad niet heel erg sterk. Drinkwater, wiens boek over het Gallische Rijk ik met plezier heb gelezen, oppert het (als ik me goed herinner) niet.
Wat betreft die overwinning: Hercules Magusanus staat vaak op Postumus’ munten. Ik geloof dat dat, plus Deuso = Dieze, de reden is om aan te nemen dat de overwinning bij Empel heeft plaatsgevonden. Dat vind ik overigens niet onlogisch klinken. Zou ik een Frank zijn, dan zou ik de grote weg van Nijmegen naar het westen, met de ene villa na de andere, ook een aantrekkelijke route vinden. Een slag aan de Beneden-Maas is dus niet heel onwaarschijnlijk.
In het verhaal over Postumus wat ik heb gehoord, waren de Franken (of misschien protobelgen) met buit beladen weer op terugweg, toen zij werden verslagen. De verdeling van deze buit zou ook de aanleiding zijn geweest voor de dood van de zoon van de keizer, die het geheel opeiste.
Ik zou Postumus eerder als protobelg zien denk ik. Heel lang hebben Nederlandse archeologen ‘260’ aangemerkt als einde van de Romeinse activiteit in bijna alle forten en nederzettingen – al komen ze daar nu van terug – dus erg veel activiteit in de Bataafse gebieden zal er niet geweest zijn.
Protobelg? Wat bedoelen jullie hiermee? Nerveuze Nerviërs? Iedereen die voor 1839 op het huidige Belgische grondgebied woonde? Lijkt me een beetje anachronistisch.
Ik heb echt te doen met Gallienus, misschien wel de meest onderschatte keizer van de hele derde eeuw. De Historia Augusta schildert hem met een doel heel negatief af: zijn opvolgers Claudius en Aurelianus moeten extra in het zonnetje worden gezet. Maar wie goed kijkt, ziet dat Gallienus inderdaad allesbehalve indolent was. Tijdens de vijftien jaar dat hij op de troon zat (253-268) was hij voortdurend op campagne. Als we de keizers die deels buiten de derde eeuw vallen – Septimius Severus, Caracalla, Diocletianus, Maximianus – niet meerekenen, dan was Gallienus zelfs de langst regerende keizer van die derde eeuw. Zijn tombe aan de Via Appia, ter hoogte van de negende mijlsteen, is nog steeds te zien.
Maar wat écht iets zegt over de statuur (en het zelfbewustzijn) van Postumus zijn de munten die hij liet slaan. Ze zijn zo te googelen, en vergelijk die eens met de munten van Gallienus! Het zijn ongebruikelijke meesterwerken, halverwege de derde eeuw — totaal klassiek. Hij moet zichzelf echt gezien hebben als authentieke Romein, en door zijn munten droeg hij dat propagandistisch ook uit. Bijzondere man.
Dat klopt! Ze zijn ook van een hoger gehalte. Toen hij toch devalueerde, kostte dat hem het leven.
Dat wordt wel gezegd, maar we weten het natuurlijk niet echt — de bronnen zijn nou niet echt betrouwbaar. Verloor hij Spanje als goudbron? Enfin. Daarom is een hulpwetenschap als numismatiek dan cruciaal. Wat in ieder geval wel duidelijk is is dat dit een krachtige persoonlijkheid was “met een missie”, om het zo maar eens te zeggen. Geen wonder dat hij in feite het westelijke Romeinse rijk opnieuw vorm gaf! Dat is een bijzondere prestatie.
Het leuke is bovendien – al kan dat toeval zijn – dat het westelijke Romeinse Rijk kort na zijn dood door Maximianus wordt geplaatst onder bescherming van Hercules, de god die ook Postumus had gekozen.
Ah, “il miglior fabbro”, om maar eens iemand te citeren… 🙂 Dat wist ik dan weer niet.
Terecht punt, waarbij het goed is op te merken dat een term als ‘Gallisch Keizerrijk’ in die tijd ook helemaal niet gebezigd werd. Er was ook niet veel specifiek Gallisch aan. In de door Postumus bestuurde gebieden werd Latijn gesproken, werd Romeins recht toegepast en werden zelfs consuls aangesteld (wat Gallienus op zijn beurt ook stug bleef doen in Rome). De meest plausibele conclusie is dat Postumus zichzelf als legitiem Romeins keizer zag.