U zult de oude Romeinen, die toch wel iets snoeverigs over zich hadden, niet meteen beschouwen als bescheiden, maar gek genoeg waren ze dat op een bepaalde manier wel. Ze hadden er althans geen moeite mee te erkennen dat de Grieken hun artistiek en wetenschappelijk de baas waren en namen van alles over. Dat laatste deden de Grieken ook – ze wisten dat ze leentjebuur hadden gespeeld in het Nabije Oosten – maar bescheidenheid was de Grieken vreemd. Een Plato kon erkennen dat andere volken weleens iets hadden bedacht, maar meende dat de Grieken het vervolgens beter deden.
Niets daarvan bij de Romeinen. Beeldhouwkunst, theater, architectuur, geneeskunde, literatuur, mythologie? Ze erkenden dat ze het allemaal hadden overgenomen van de Grieken. Bestudering van voortekens? Overgenomen van de Etrusken. Kalender? Gebaseerd op Egyptische berekeningen. Militaire uitrusting? Invloeden uit Iberië en Gallië. Consulaat? Overgenomen van de Karthagers. Monotheïsme? Een joodse sekte schopte het tot dominante godsdienst.
Nooit hadden de Romeinen er moeite mee een ontlening als zodanig aan te geven. Fas est et ab hoste doceri, zoals de dichter Ovidius het verwoordde: “het is een goddelijke plicht je ook door je vijand te laten scholen”.
En nu de crux: deze mentaliteit, dat je niet slechts dingen overneemt maar tevens erkent dat ze van een ander zijn, is te zien als de belangrijkste Romeinse nalatenschap aan de West-Europese cultuur. De middeleeuwse christenen hadden er weinig moeite mee overnames te erkennen. Van de filosoof Bernard van Chartres is het mooie beeld dat de middeleeuwers waren als dwergen op de schouders van reuzen. De Renaissance, het Classicisme en de liefde voor de klassieken zijn te zien als uitingen van dezelfde bescheidenheid. Een bescheidenheid die zich vertaalt in het bewustzijn dat de ander iets waardevols kan bieden dat je kunt overnemen. Wat de een cultural appropriation noemt, culturele toe-eigening dus, noemt de ander beschaving.
Of hierbij de een of de ander gelijk heeft, en waar de grens ligt tussen respectvolle overname en regelrechte roof: ik laat het in het midden. Het gaat me erom dat West-Europa altijd belangstelling had voor andere beschavingen. Weinig is Europeser dan de bestudering van vreemde culturen in hun grondtaal: het normale curriculum in de hogere scholen bestond eeuwenlang uit Latijn, Grieks en Hebreeuws én kennis van de daarmee corresponderende vreemde culturen. Dat vereenvoudigde het ontstaan van de scholen waar de koloniale bureaucraten werden opgeleid, en omgekeerd vormde het imperialisme een prikkel voor het onderwijs in vreemde culturen. Toen ik onlangs het Missiemuseum in Steyl bezocht, bedacht ik dat dit enerzijds het resultaat was van kolonialisme en anderzijds van oprechte belangstelling voor andere volken. Zie ook onder Snouck Hurgronje, Christiaan.
Samenvattend: de erfgenamen van het Romeinse Rijk hebben erkenning van de verdiensten van andere culturen geïnstitutionaliseerd. Als ik nu Vergeten erfenis zou schrijven, zou ik dat zeker toevoegen aan het lijstje van instituties dat kenmerkend is voor de West-Europese cultuur.
Ik beweer niet dat deze erkenning bij andere culturen afwezig is. Ik denk echter dat ze eeuwenlang, zeker tot de negentiende eeuw, minder geïnstitutionaliseerd is geweest. Terwijl men in West-Europa vertalingen maakte en nieuwe vertalingen bleef maken van andermans teksten, volstond men er in bijvoorbeeld de Arabische wereld mee een Plato of een Aristoteles één keer te vertalen en de inzichten volledig in de eigen ideeënwereld te integreren. Dat de denkbeelden kwamen uit een andere wereld, lijkt minder dan in West-Europa belangrijk te zijn geweest.
Nogmaals: overnemen doen we allemaal, de crux is dat West-Europa daarbij bleef erkennen dat wat men overnam, van anderen afkomstig was. Dat is wezenlijk anders dan zó volledig overnemen dat je vergeet dat het andermans idee was.
Zonder dat ik al te stellige uitspraken zou willen doen, heb ik het idee dat de Romeinse, “open” visie op cultuur momenteel botst op een meer gesloten visie, waarin het eigene centraal staat. Ik zie die neiging zowel bij Nieuw Rechts, waar Geert Wilders en Thierry Baudet op deze trom roeren, als bij allerlei etnische en religieuze minderheden. De ene groep lijkt te zijn vergeten dat eurocentrisme ontzettend on-Europees is, de andere groep lijkt over het hoofd te zien dat cultural appropriation in West-Europa een uiting kan zijn van beschaving, en allebei lijken het belang te negeren dat Rome voor ons heeft gehad.
Mooi stuk, Jona Lendering, een echte eye-opener!
(Al snap ik niet wat de typenleer van Max Weber er mee te maken heeft. Welke typenleer?)
Er zit een linkje in dit stuk, maar misschien is dat niet opvallend genoeg. Ze zouden weer blauw moeten zijn, zoals vroeger. https://mainzerbeobachter.com/2016/01/19/begrippen/
1. Waren er in de oudheid dan ook volken/culturen die zaken van anderen overnamen maar wél claimde dat ze het zelf bedacht hadden? Of, hoe uniek waren de Romeinen hierin in hun eigen tijdperk?
2. De Romeinen waren pantheïstisch en voegden makkelijk nieuwe goden, het liefst van overwonnen vijanden, toe aan hun pantheon. Waar cultuur verbonden is met religie moet dat wel leiden tot het importeren van de cultuur van die overwonnenen. Iets dergelijks zie je ook in Japan, waar makkelijk goden/demonen worden toegevoegd aan hun eigen uitgebreide catalogus.
Lijkt me in hoge mate te stroken met het punt dat Rémi Brague wil maken in zijn “Europe, la voie romaine”.
Ja!, Brague typeert die Europese attitude als excentrisch en dat in dubbel opzicht. Ten eerste
(de letterlijke betekenis) hebben twee steden aan de rand van de mediterrane regio Rome geïnspireerd: Athene en Jeruzalem. In figuurlijke zin houdt dat in, dat de Griekse cultuur (om het nu maar heel algemeen en dus vaag te verwoorden) voor resp. het antieke en de Joodse religie voor het christelijke Rome de normatieve toon zetten. In de woorden van het befaamde aforisme van Horatius ‘Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio’: “Het overwonnen Hellas won van de ruwe winnaar en bracht beschaving in het boerse Latium” (aldus Piet Schrijvers’ vertaling van Epistulae 2.1.156-157). En wat het christelijke Rome betreft in de woorden van Brague (althans de Nederlandse versie ervan): ‘Christenen zijn wezenlijk “Romeins” omdat zij hun eigen “Grieken” hebben met wie zij door een onverbrekelijke band verbonden zijn. Onze Grieken, dat zijn de joden’ (heet het op pagina 67 van de in 2013 bij Klement verschenen vertaling). Wat ik er hier vooral mee wil onderstrepen, is dat jouw betoog, Jona, congeniaal is met dat van Rémi Brague en daarom vooral voor wie dit onder ogen krijgt: léés dat boek van deze Franse mediaevist, arabist en filosoof want dat is werkelijk een ‘eye opener’ en kennis van het Frans is nu eens niet noodzakelijk gezien die Nederlandse vertaling (Bragues boek is overigens van 1992 want het is intussen een heel eind van Frankrijk naar Nederland…).
Ik heb het gelezen + besproken in het Handelsblad.
😉
De Azteken zijn ook een goed voorbeeld van een volk dat naarmate het machtiger werd, allerlei elementen van omringende culturen overnam.
“te erkennen dat de Grieken hun in cultureel opzicht de baas waren”
En precies dat maakt het verschil.
Volgens mij is het: “…hen in cultureel…” en dan de rest.
Het is ‘de trom roeren’, Jona, niet ‘op de trom roeren’.
Gaarne deze correctie doorvoeren en mijn reactie vervolgens verwijderen.
Oh, al die taalpuristen hier…😉
Wat is er tegen, Frans, om bestaande uitdrukkingen correct te gebruiken. Jij zegt toch ook niet dat je je beseft dat… (hoop ik althans).
Overnemen en ook afkijken is een vorm van leren.
Chinezen hebben het er in deze enorm druk mee.
Niks natuurlijk, Erik en het knipoogje geeft al aan dat je mijn reactie niet al te serieus moet nemen.
Had mijn bril niet op.😎🕺
Ik vind het gebruik van de term ‘crux’ een beetje eigenaardig in deze context. Betekent dit niet eerder een moeilijk of onoplosbaar probleem, een struikelblok? Ik geef wel toe dat ‘cruciaal’ vaak in de zin van ‘doorslaggevend, beslissend, uiterst betekenisvol’ wordt gebruikt.