Een oudheidkundige beschikt over ruwweg drie soorten data: teksten, archeologische vondsten en etnografische vergelijkingen. Je kunt het DNA daar als vierde aan toevoegen en er is informatie die in beide groepen valt – een opgegraven inscriptie, papyrus, munt of kleitablet is zowel tekst als vondst – maar dit is het wel zo ongeveer. Sommige databestanden groeien snel, zoals de verzameling archeologische vondsten; andere groeien wat langzamer, zoals het aantal kleitabletten; en weer andere data-categorieën zijn stabiel. Er zit althans nauwelijks groei in het aantal Griekse en Latijnse literaire teksten.
Maar toch, er zijn palimpsesten: stukken perkament waar de oorspronkelijke tekst van is afgeschraapt om het opnieuw te kunnen beschrijven, zodat er onder een goed leesbare tekst nog een oudere, minder goed leesbare tekst zit. De beroemdste recente palimpsest is de Archimedes-codex: een dertiende-eeuws gebedsboek, geschreven op bladzijden waarop twee onbekende traktaten van de Griekse geleerde Archimedes te lezen waren.
Zelfs als de teksten die we door palimpsest-studie leren kennen al bekend zijn, kunnen oudheidkundigen buitengewoon opgewonden raken. Ik heb lang geleden weleens geblogd over zo’n “dubbeltekst”: onder een goed leesbaar deel van de Misjna (een collectie rabbijnse wijsheid) bleek, afgeschraapt maar nog herkenbaar, een brief van Paulus schuil te gaan. Inhoudelijk was dit niet zo interessant, aangezien we beide teksten al kenden, maar het was wél fascinerend dat een joodse kopiist toegang had tot een tekst van de christelijke auteur Paulus. De grenzen tussen jodendom en christendom waren zo scherp dus niet.
Maar er is meer. Sommige oude teksten zijn niet meer leesbaar omdat ze zijn verkoold, zoals de fragmenten hierboven. Dit zijn geen palimpsesten maar stukjes van de zogeheten Derveni-papyrus, een allegorisch commentaar op de geboorte der goden uit de vierde eeuw v.Chr. Deze snippers zijn in 1962 gevonden in een dorpje onder de rook van Thessaloniki en worden tegenwoordig tentoongesteld in het Archeologisch Museum in die Griekse stad.
Verkoolde stukjes papyrus zijn natuurlijk moeilijk leesbaar: je hebt immers te maken met zwarte inkt op zwart schrijfmateriaal. In infrarood licht kun je echter verschillen zien en worden de woorden toch herkenbaar. Daarbij is overigens noodzakelijk dat de onderzoeker verschillende gradaties van infrarood kan benutten, want niet alle verbrande papyri zijn hetzelfde.
Inmiddels is er een nieuwe techniek, waarbij een synchrotron (een soort deeltjesversneller) elektronen tot bijna de lichtsnelheid versnelt en vervolgens loslaat op een antieke tekst. Zo werd het al mogelijk een volkomen onleesbare palimpsest uit het Catharinaklooster in de Sinaïwoestijn te analyseren: onder een tiende-eeuws boek met psalmen bleek een traktaat te zitten van de Grieks-Romeinse arts Galenus.
Maar er is nog meer. Bij Herculaneum, waar de westelijke helling van de Vesuvius de Baai van Napels bereikt, is in de achttiende eeuw een villa gevonden met een bibliotheek vol boekrollen. Fantasierijk als de opgravers waren, duidden ze dit gebouw aan als de Villa dei papiri, hoewel de ruim 1800 papyrusrollen onleesbaar waren: niet alleen waren ze verkoold, ze waren ook nog opgerold. Er is geprobeerd ze af te rollen, maar dat bleek erg moeilijk. Toch zijn zo enkele teksten ontdekt die we totaal niet kenden: geschriften van Filodemos van Gadara, een filosoof uit de traditie van Epikouros. (Ik meen dat de Giuseppe Casanova die begin negentiende eeuw de eerste tekeningen wist te maken, de broer is van Giacomo.)
Het blijkt nu mogelijk om de synchrotrontechniek te combineren met de techniek van een CT-scan waarmee in een ziekenhuis een drie-dimensioneel beeld wordt gevormd van een lichaamsdeel. De truc is dat letters maar een beperkt aantal vormen kunnen hebben, die te herkennen moeten zijn in de weliswaar opgerolde maar niet totaal vervormde bundel verkoolde papyrus. De eerste successen zijn inmiddels geclaimd.
Deze methode is gelijktijdig door drie geleerden bedacht: door de Amerikaanse computergeleerde Brent Seales, door de Italiaanse fysicus Vito Mocella en door de Italiaanse papyroloog Graziano Ranocchia. Vanzelfsprekend hebben ze ruzie: Seales beschuldigt de Italianen van plagiaat, Ranocchia meent dat Mocella hem tegenwerkt en alle drie claimen dat de anderen zich alleen maar verbeelden dat ze letters zien. Kortom, het is zo onfris als topwetenschap is, maar het lijkt erop dat we binnenkort zullen beschikken over een groep Griekse teksten die alleen vergelijkbaar is met de Dode Zee-rollen.
Ik zou bijna nog vergeten dat er in de Villa dei papiri misschien nog een tweede, Latijnse bibliotheek is.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
“zo onfris als topwetenschap is”
Is er een equivalent voor de Oudheidkunde van de Nobelprijs? Ik zou graag het spektakel willen zien als Mocella, Ranocchia en Seales die moeten delen …..
Zowel de Nobelprijs voor de letteren als die voor chemie komen in aanmerking.
Klopt, en beide zijn ook toegekend aan oudheidkundig onderzoek: Mommsen en Libby.
Bedankt voor de link naar de Archimedes Palimpsest. Alleen werkt doorklikken niet. Voor een Archimedes fanaat als ik (de man valt in de categorie Newton en Einstein) is dat een enorme domper. Dus heb ik geGoogled en vond een betere:
http://www.archimedespalimpsest.org/about/
Hier kunnen we wel doorklikken.
Gemakkelijk te vinden zijn
https://www.goodreads.com/book/show/25523570-equilibrium-of-planes
http://www.cs.xu.edu/math/math300/07f/archcircle.pdf
Wat ik niet heb kunnen vinden zijn Spiral Lines en Sphere and Cylinder. Het zou een schande zijn als die nog niet in bv. het Engels zijn vertaald.
De drie unieke teksten, On Floating Bodies, The Method of Mechanical Theorems en The Stomachion zijn lang geleden al eens vertaald:
https://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Little_Heath
die dit boek heeft geschreven:
https://books.google.nl/books?id=bTEPAAAAIAAJ&pg=PA253&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false
Misschien staan Spiral Lines en Sphere and Cylinder er ook in; dat heb ik zo één, twee, drie niet kunnen achterhalen. Die vertalingen verdienen het gemoderniseerd te worden. En dit is een aardige plaats om te beginnen:
http://www.wilbourhall.org/
Had ik nou maar beter mijn best gedaan bij Grieks, zo’n veertig jaar geleden.
Een andere Antieke held van mij is Aristarchos van Samos. Dus ik kan het niet laten hiernaar te linken:
http://ia802504.us.archive.org/14/items/aristarchusofsam00heatuoft/aristarchusofsam00heatuoft.pdf
Geen kwaad woord over de voorliefde van die geleerde villa-eigenaar voor Filodemos, maar ik blijf hopen – tegen beter weten in – dat hij ook de collectie Demokritos van zijn rebelse en onmodieuze grootvader bewaard heeft.