[Ik ken weinig mensen die zó enthousiast zijn over alles wat oud en mooi is als Lauren van Zoonen. Ze heeft een leuke blog die ik graag onder uw aandacht breng. Hieronder haar bespreking van de Iran-expositie in het Drents Museum in Assen.]

Sinds zondag 17 juni 2018 is de nieuwe expositie van het Drents Museum “Iran – Bakermat van de Beschaving” te bezichtigen. Een tentoonstelling waar ik al maanden reikhalzend naar uitkeek en die ik afgelopen vrijdag 22 juni bezocht. Ze overtrof al mijn verwachtingen.

De oosterse bazaar

Op zondag 17 juni 2018 opende het Drents Museum zijn nieuwe archeologische tentoonstelling “Iran – Bakermat van de Beschaving”en ik reisde op vrijdag 22 juni vol verwachting naar Assen om deze expositie te bezoeken. Bij binnenkomst in de moderne en ruime tentoonstellingszaal vindt de bezoeker twee wanden met tekst en uitleg over de expositie hetgeen verrijkt is met twee landkaarten: een van Iran en een van het Perzische Rijk ten tijde van de Achaemeniden.

Wie verder doorloopt, wordt ondergedompeld in oosterse sferen. Je loopt als bezoeker namelijk als het ware richting een ‘oosterse bazaar’ met verschillende hoofdaders die omgeven worden door ‘winkeltjes’. Het gevoel van een overdekte bazaar wordt gecreëerd middels open paviljoens met hoefijzerbogen, gekleurd glas en oosterse lampen. De ‘winkeltjes’ zelf worden afgebakend door muren die bekleed zijn met oosterse tapijten die uitnodigen om aangeraakt te worden. De objecten zelf zijn als ‘koopwaar’ in verschillende soorten vitrines uitgestald langs de wanden en in het midden van de ‘winkeltjes’. De centrale vierkante vitrines hebben een markant detail namelijk een spiegel in het midden waardoor je ook de achterkant van de objecten kunt bekijken.

Met het zachte geroezemoes van de bezoekers op de achtergrond en uitroepen van enthousiasme om het getoonde ‘koopwaar’ is het gevoel van de bazaar compleet en zelfs de zitbanken en poefjes zijn in oosterse stijl. “Alleen de geur van kruiden ontbreekt”, aldus een van de medewerksters van het museum die ik sprak. De presentatie van de tentoonstelling voelt intiem, maar is bijzonder ruimtelijk en is een prachtig vormgegeven geheel!

Iran – Bakermat van de beschaving

De rode lijn van de tentoonstelling wordt van begin af aan duidelijk gemaakt: de bedoeling is om de bezoeker een ander beeld van Iran mee te geven dan het soms wat eenzijdige verhaal dat ons via de media bereikt. De expositie doordringt de bezoeker van het feit dat Iran een geschiedenis heeft die eeuwenlang teruggaat waar de circa 200 unieke archeologische vondsten afkomstig uit het Nationaal Museum van Iran in Teheran van getuigen. De samenwerking tussen dit museum en het Drents Museum is bijzonder als je bedenkt dat veel van de getoonde stukken in de expositie nooit eerder op Nederlandse bodem zijn geweest dan wel überhaupt ooit aan een museum buiten Iran in bruikleen zijn gegeven.

De uitgeleende objecten zijn op diverse plekken in Iran gevonden en geven een inkijkje in de verschillende volkeren die hier leefden zoals de Elamieten, Meden, Achaemeniden, Parthen en Sassaniden. Ze zijn afkomstig uit steden en paleizen als Anshan, Shadad, Hamadan, Susa, Pasargadae en Persepolis en uit (koninklijke) grafvelden van bijvoorbeeld Kaluraz, Jubaji en Marlik.

Het begin

De tentoonstelling behandelt zeven verschillende perioden van de Iraanse geschiedenis en laat zien dat Iran getypeerd kan worden als Bakermat van de beschaving dankzij bepaalde ontwikkelingen die Europa pas later zouden bereiken. Te denken valt aan de omslag van een jager-verzamelaar-cultuur naar een samenleving waarin men landbouw bedrijft en vee domesticeert, eeuwen voor onze jaartelling. Deze periode wordt in de tentoonstelling aangeduid als het Begin (circa 10.000 v. Chr.). Te zien zijn bijvoorbeeld een vuistbijl, maar ook een lieflijk aardewerk beeldje van vermoedelijk een stier.

Verandering en de opkomst van steden

Wanneer de mensheid zich heeft verzekerd van voldoende voedsel ligt de weg vrij om zich op andere zaken te gaan richten zoals de bouw van dorpen, het uitvoeren van nieuwe ambachten, of het drijven van handel. Een tijd die door het Drents Museum wordt aangeduid als een periode van Verandering (omstreeks 5000 v. Chr.) en de opkomst van Steden (circa 4000-3000 v. Chr.) Een blikvanger uit deze periode is bijvoorbeeld een beige aardewerken kom uit het vijfde millennium voor Christus met versiering die lijkt op een rituele dansscène.

Bij het ontstaan van een meer gelaagde samenleving ontstaat ook de behoefte om dingen vast te leggen. In de tentoonstelling is dan ook bijvoorbeeld een kleibulle te zien. Deze ronde kegels werden als betalingsbewijs meegegeven bij het verhandelen van goederen. In de bulle werden zogeheten tokens opgenomen om het aantal goederen aan te duiden waarna de bulle werd verzegeld. Later ging men de tokens als tekens opschrijven en het betreft hier dus een voorloper van het spijkerschrift!

Andere objecten die getuigen van ontwikkelingen op het gebied van kunstnijverheid zijn de verschillende stukken vaatwerk en gewichten van de Jiroft-cultuur (derde millennium voor Christus, Zuidoost-Iran) vervaardigd uit speksteen en verrijkt met versieringen in reliëf.

De heersers van Elam en de Meden

In de periode 2000 – 1000 voor Christus speelden de heersers van Elam een belangrijke rol in de geschiedenis van Iran. De oude hoofdstad van de Elamieten was Susa, maar rond 1250 voor Christus werd er in opdracht van koning Untash-Napirisha een nieuwe hoofdstad gesticht: Choga Zanbil. De belangrijkste tempel in deze stad was aan de buitenkant voorzien van bakstenen. Een van deze bakstenen – met een inscriptie gewijd aan de god Napirischa – is te zien in de expositie van het Drents Museum.

Twee andere topstukken uit de periode 1150 – 850 voor Christus zijn een gouden beker met een voorstelling van paarden in reliëf die in de koninklijke begraafplaats van Marlik werd gevonden en een schenkkan van aardewerk uit Amarlu in de vorm van een zeboe (bultrund) die een gouden oorring draagt.

Ten noorden van Elam hadden de Meden rond de zevende eeuw voor Christus een enorm gebied vergaard dat zij vanuit hun hoofdstad Ecbatana (Hamadan) bestuurden. Ten tijde van de Achaemeniden werd Ecbatana als koninklijke residentie gebruikt en opgravingen hier hebben verschillende schatten prijs gegeven, waaronder een massief gouden rhyton (drinkbeker) in de vorm van een ram en een gouden armband met sluiting in de vorm van twee leeuwen.

De Gouden Eeuw van Iran

Langzaam maar zeker schuif je als bezoeker richting de Gouden Eeuw binnen de Iraanse geschiedenis. Deze periode onder Achaemenidische heersers begint rond 559 voor Christus met Cyrus de Grote die een enorm imperium vergaarde die van oost naar west 5000 kilometer reikte. Zijn verwant Darius de Grote deed hier nog een schepje bovenop en wist het Oude Perzische Rijk verder uit te bouwen. De grootsheid van deze vorsten komt onder andere tot uiting in steden als bijvoorbeeld Persepolis waar Darius de Grote een audiëntiezaal (apadana) liet bouwen en hier onderdanige vorsten ontving die hem tribuut (belasting) kwamen brengen.

Vondsten die gedaan zijn bij de verschillende paleizen uit deze periode, maar ook de rijke grafgiften die zijn ontdekt in koninklijke begraafplaatsen, tonen aan dat de kunst van het Oude Perzische Rijk ongekende hoogten bereikte. Niet één maar meerdere gouden objecten schitteren je toe in de expositie, zoals een bijzonder fijn gesmede gouden oorbel en een gouden armband met sluiting in de vorm van twee rammen, beiden afkomstig uit de schat die ontdekt werd in Pasargadae (de hoofdstad die Cyrus de Grote liet bouwen).

Het pronkstuk uit deze periode is tevens het pronkstuk van de tentoonstelling dat is ingezet als “mascotte” voor de diverse publicaties, posters etc.: een rhyton van massief goud die aan de onderkant uitloopt in de vorm van een leeuw en bijna 2 kilo weegt!

De Rosettasteen van de Babylonische taal

Het hoogtepunt van de Iran expositie was – voor mij persoonlijk – het monument van Darius de Grote uit Bisotun dat op ware grootte is nagemaakt. Het betreft een overwinningsreliëf dat de “Koning der Koningen” rond 520 v. Chr. op 66 meter hoogte in een rotswand liet uithouwen langs de koninklijke weg van Babylon naar Ecbatana.

De centrale figuur in de voorstelling is Darius de Grote die met zijn voet zijn grootste vijand naar de grond toe drukt: koning Gaumata. Voor Darius staan acht andere geboeide koningen die elk een onderworpen koninkrijk representeren. Toen het reliëf klaar was, werd er later nog een figuur aan toegevoegd die de overwonnen Scythen representeert (herkenbaar aan zijn puntmuts). Achter de koning staan twee wapendragers en boven het tafereel is de Faravahar te zien, het symbool van het Zoroastrisme: een belangrijke religie ten tijde van het Oude Perzische Rijk.

In het reliëf zijn ook verschillende teksten aangebracht: boven het figuur van Darius worden zijn titels en stamboom prijsgegeven en onder het figuur van de Scyth worden de prestaties van de koning opgesomd. Deze teksten zijn in het Elamitische schrift opgeschreven, maar de weg naar het koningschap is ook in het Oud-Perzisch en Babylonisch aangeduid in en naast deze voorstelling. Met het Oud-Perzisch was men halverwege de negentiende eeuw enigszins al bekend, echter het Babylonisch en Elamitisch waren nog niet ontcijferd. Dankzij de inscripties in drie talen op het overwinningsreliëf van Bisotun was een ontcijfering van het Babylonisch wel mogelijk geworden. Het reliëf wordt om deze reden vergeleken met de Egyptische Steen van Rosetta.

Perzische Renaissance en Islam

Hiermee is de tentoonstelling echter nog niet ten einde gekomen en er volgen nog twee periodes. Nadat de Macedonische veroveraar Alexander de Grote als een wervelwind door het Perzische Rijk heen is gevlogen in de vierde eeuw voor Christus, valt het veroverde gebied na zijn dood in handen van de Seleucidische vorsten. Halverwege de tweede eeuw (circa 141 voor Christus) krijgen de Parthen echter weer vaste voet aan de grond en ten tijde van de Sassaniden (derde eeuw na Christus) is er zelfs sprake van een “Perzische Renaissance”. Een van de objecten uit deze laatste periode is een stucco buste die als versiering diende voor de wand van een Sassanidisch paleis in de buurt van Hajiabad (Zuidwest-Iran). Aan de andere kant van de zaal staat een kopie van een bronzen beeld van een Parthische man die de “Edelman van Shemi” wordt genoemd.

Wanneer de Arabieren hun intrede doen halverwege de zevende eeuw na Christus, moet het Zoroastrisme plaats maken voor de Islam. Daarmee zijn de hoogtijdagen van Iran echter nog niet aan hun eind gekomen. Op het gebied van bijvoorbeeld kunst, wetenschap en architectuur worden verschillende mijlpalen bereikt terwijl Europa onder de mantel van de ‘donkere’ Middeleeuwen ligt. In de expositie wordt onder andere een prachtige kleurrijke schaal van Lusterware uit Gorgan getoond met een scene uit het dagelijkse leven van de Seltsjoeken (datering circa 1200 – 1300).

Iran op de bucketlist

Valt er nog wat te wensen? Ja, eigenlijk wel. Er zijn enkele borden in de tentoonstellingsruimte te vinden die aanduiden in welke tijdsperiode men zich begeeft en ook bij de objecten zijn er een (of zelfs twee) bordjes aanwezig die het voorwerp duiden qua gebruik, vindplaats en chronologie. Tegelijkertijd rijzen er vragen op bij het lezen van deze bordjes: waar liggen de steden/paleizen/begraafplaatsen waar deze vondsten zijn gedaan? Wie waren bijvoorbeeld de Manneeërs die ineens genoemd worden? Bij welk volk of cultuur horen objecten gekeken naar bepaalde chronologische overlappingen?

Alhoewel ik het persoonlijk niet altijd prettig vind om hele lappen tekst te lezen, was iets meer informatie bij de tentoonstelling welkom geweest om de verschillende volkeren, culturen en steden in hun context te kunnen plaatsen. Ook miste ik archeologische informatie: wanneer vonden bepaalde opgravingen plaats, wie groef mee en wat werd er zoal ontdekt?

En verder: een replica van een van de poortwachters van de audiëntiezaal van Darius de Grote in Persepolis was wel heel mooi geweest, maar je kunt niet alles willen. Al met al is “Iran – Bakermat van de Beschaving” een schitterende tentoonstelling die alle verwachtingen overtreft. Iran staat zeker op mijn bucketlist!

[Oorspronkelijk en met veel meer illustraties op Noctua Educatie. De expositie duurt nog tot 18 november. En lees ook de enthousiaste bespreking in het Dagblad van het Noorden.]