Op 29 juli 1018, over twee weken dus een millennium geleden, stuurde keizer Hendrik II van het Roomse Rijk, waar de Lage Landen destijds deel van uitmaakten, een leger uit om graaf Dirk III tot de orde te roepen. Deze heerste over onder andere de mondingen van de Maas en Rijn, een gebied de kern vormt van het graafschap Holland maar in de elfde eeuw misschien beter kan worden aangeduid als West-Frisia.
Dirk was, zonder dat hij daartoe bevoegd was, tol gaan eisen van de kooplieden die voeren op de Merwede. De graaf was kansloos tegen het keizerlijke leger, dat werd aangevoerd door de ervaren hertog Godfried en vermoedelijk drieduizend man sterk was. Dirk zal er op zijn hoogst duizend tegenover hebben kunnen zetten, meest bewapende boeren, maar hij behaalde desondanks de overwinning. Ik blogde er al eens over.
De gebeurtenis is te zien als de grondslag van de Hollandse onafhankelijkheid, al was de keizerlijke invloed daarvoor al tanende en was ze na 1018 niet als bij toverslag verdwenen. Onbeduidend was de gebeurtenis echter niet en het is volkomen terecht dat er nu een boek over is: De slag bij Vlaardingen 1018 heet het, en het is samengesteld door Kees Nieuwenhuijsen, wiens Strijd om West-Frisia (2016) ik al eens eerder had gelezen. In het huidige boek zijn ook hoofdstukken opgenomen van andere auteurs, waarvan ik Luit van der Tuuk en Henk ’t Jong persoonlijk ken.
Verwacht geen 256 pagina’s krijgsgeweld. Zoveel is domweg niet bekend over het gevecht, al hebben we er diverse bronnen over, die in vertaling zijn opgenomen als appendix van het boek. Nieuwenhuijsen behandelt ze in een prachtig hoofdstuk, benadrukkend op welke punten ze overeenstemmen en verklarend waarom ze op sommige punten verschillen. Dat zijn details, overigens.
Hij leest ook “door de bronnen heen”, waarmee ik bedoel te zeggen dat hij niet naïef is. Als we lezen dat Dirk, toen hij Godfried op het slagveld had gered van de woedende Friese krijgers, voor hem neerknielde en om genade smeekte, is wel duidelijk dat de feitelijke verhoudingen anders waren. Dirk had een hertog gevangen genomen, een van de hoogste edelen van Europa, en zal slim genoeg zijn geweest om hem hoffelijk te behandelen. Hij had immers een fenomenale onderhandelingspositie verworven tegenover de keizer en als hij wilde dat deze zich aan de te maken afspraken zou houden, moest Godfried terugkeren met vriendelijke woorden over zijn overwinnaar/gastheer. Diplomatie was geboden maar Dirk zal zeker niet om genade hebben gesmeekt.
De andere bijdragen gaan over diverse aspecten van de samenleving in de Volle Middeleeuwen. Henk ’t Jong vertelt dus over de toenmalige kleding. Het hoofdstuk is rijk geïllustreerd en ik licht er twee plaatjes uit: een Vlaardingse burgerfamilie naast een adellijk echtpaar, dat gekleed is in Byzantijnse stijl. Ineens begrijp je waarom kleur een statussymbool was en dat ook de elite van het perifere Holland contact had met de grote culturele centra van die tijd. Het toont de Henk ’t Jong die ik ken: een didacticus.
Tim de Ridder schrijft over het archeologische onderzoek. Extra kaartmateriaal zou dit stuk wat toegankelijker hebben gemaakt voor niet-Vlaardingers maar met de Google Maps erbij was het in elk geval voor mij verhelderend. De middeleeuwse scheepvaart is het onderwerp van een hoofdstuk van Luit van der Tuuk. Hij gaat onder meer in op de stabiliteit van de toenmalige vaartuigen: Godfrieds mannen konden namelijk niet makkelijk wegkomen omdat ze, toen ze zich massaal aan de scheepsboorden vastgrepen, de boten deden kapseizen. Margreet Formenoy en Patricia Verbree vertellen over het eten. Zie ik het goed, dan was het dieet van de mensen die Dirks soldaten zouden zijn redelijk gevarieerd en goed.
Nieuwenhuijsen zelf schrijft nog hoofdstukken over de geschiedenis van West-Frisia (het inleidende hoofdstuk), over het verleden van Vlaardingen (dat hij ophangt aan een twist over kerkelijke rechten), over het religieuze leven en over de ontwikkeling van West-Frisia tot het graafschap Holland. Een hoofdstuk over de verbeelding van de veldslag, geschreven door Harm Jan Luth-Mulders, ontbreekt niet.
Je mag de vraag stellen of dit boek, dat hoofdstukken bevat die niet werkelijk aansluiten bij de titel, conceptueel onscherp is of méér biedt dan de titel belooft. Zie ik het goed, dan hebben de makers vooral willen tonen wat er in hun vak zoal omgaat en hebben ze de slag bij Vlaardingen gekozen als aantrekkelijke aanleiding. Ze nemen daarmee het risico dat het boek over drie jaar bij het antiquariaat ligt en zo doen ze op de middellange termijn hun onderwerp tekort. Het valt ze echter moeilijk kwalijk te nemen omdat er, de zelfmarginaliserende humaniora zijnde wat ze zijn, domweg geen doordachte structuur is om inzichten duurzaam over te dragen aan het grote publiek. Toch hoop ik dat de auteurs, als de actualiteit er vanaf is, hun stukken nog eens willen bekijken en aanpassen voor een website, zodat de door hen verzamelde, prima informatie tenminste beschikbaar blijft.
[Voor de herdenking: klik hier.]
Je gaat iets te enthousiast van start. Van het “Heilige Roomse Rijk” is pas sprake in 1254.
Hendrik II is Rex Romanorum (koning van de Romeinen) van het/ in het regnum Francorum orientalium en Romanorum Imperator ( keizer van de Romeinen) in 1018. De woorden ‘heilig’ of Duits ( Teutonicum/ Teutonicorum) worden nog niet gebruikt .
O, dan haal ik “heilig” weg. Ik was al zo blij dat ik had gerealiseerd dat “Duits” niet kon. 😉
Keizer Hendrik II werd in 1146 heilig verklaard en zijn keizerin Cunigunde in 1200. Dit was vanwege de godvruchtige levenswandel die ze aan de dag hadden gelegd, in en om 1018. Alhoewel het niet officieel was, vind ik dat je daarom het Rijk in 1018 ook wel heilig mag noemen.
Kees toch… dat is niet historisch verantwoord hoor!
Dan kan ik het niet laten even op te merken, dat het niet heilig was, niet Rooms en evenmin een rijk.
Terzake: misschien redden die extra hoofdstukken het boek juist van het antiquariaat. Als het alleen maar over het duizendjarige jubileum van de slag zou gaan, zou het volgend jaar alweer oud nieuws zijn. Nu is het juist interessant.
In 1157 wordt Sacrum Imperium voor het eerst genoemd in oorkondes en Sacrum Romanum Imperium in 1254.
Voor de elfde eeuw zou Regnum Teutonic(or)um (Duitse rijk dus) misschien beter zijn, al werd die benaming vooral buiten het rijk en ook in Italië (dat er gedeeltelijk bij hoorde) gebruikt.
Daar kan ik wel mee leven Henk. Het is nogal lastige materie. Regnum Teutonic(or)um wordt ook al in de 10e eeuw gebruikt door de kanselarij in de correspondentie, maar meer niet als officiële benaming van het rijk. En het wordt inderdaad buiten het rijk gebruikt, o.a. als geografische aanduiding en ter onderscheid van het Italiaanse koninkrijk van Hendrik II (1004) en daar waar men francus sprak, de Romaanse taal in wat nu Frankrijk is.
Paus Gregorius VII gaat met de term aan de haal in het laatste kwart van de 11e eeuw, maar die had zijn eigen politieke motieven.
Heb jij je in die materie verdiept, Rudmer?
Een beetje uit de hand gelopen ‘hobby’ over het keizerschap en koningschap in Duitsland (en dus vaak Europa) van Odoaker tot keizer Wilhelm II.
Exemplaren van elk geschiedenisboek belanden binnen afzienbare tijd, vaak veel minder dan drie jaar, bij een antiquariaat, geen enkele illusies daarover.
De vestiging van boekhandel Van Stockum in Leiden gaat per 31 december dicht. Dit is een ramp voor de verkrijgbaarheid van de betere non-fictie daar😢
Wat jammer! Maar je hebt in ieder geval Atleest nog, mijn favoriete Leidse boekwinkel.
Atleest is minder sterk voor de modernere geschiedenis, al is er een forse afdeling voor militaire geschiedenis.
Niet elk geschiedenisboek eindigt bij een antiquariaat, Voorraden zijn soms gewoon op. Als er dan exemplaren liggen, dan zijn het tweedehandsexemplaren van de hand gedaan door particulieren
En als POD (printing on demand) of Short Print Run is tegenwoordig veel meer mogelijk. Hangt echt van de uitgeverij af. Een boek kan jaren lang verkrijgbaar blijven door POD.
Het is inderdaad meer dan jammer dat juist de boekhandel met het breedste aanbod verdwijnt. En dat vooral omdat de eigenaar van het pand de huur fors gaat verhogen. Eigenlijk iets om flink kwaad over te worden. Ook dit is een mechanisme waardoor het boekenaanbod verschraalt.
Over kleurige kleding: deze geeft ongetwijfeld ook meer status omdat kleur kostbaar is en sommige kleuren veel kostbaarder dan andere.
Het gaat dus niet alleen om het effect op het oog.
Ik zou zeggen: lees het betreffende hoofdstuk, want daarin wordt dat allemaal uitgelegd. En dank voor je vriendelijke woorden, Jona.
Volgens de Duitse Wikipedia wordt het gebied der Oost-Franken voor het eerst in de 11e eeuw in bronnen vermeld als ‘Regnum Teutonicum’ of ‘Regnum Teutonicorum’ (Koninkrijk der Duitsers). Daarbij zou die naam niet de officiële naam geweest zijn van het Rijk geweest zijn. (Bron: Ausstellung Heiliges Römisches Reich Deutscher Nation 962–1806. 29. Ausstellung des Europarates in Magdeburg und Berlin 2006).
De naam ” Sacrum Imperium’ kwam in de oorkonden voor het eerst voor de oorkonden in 1157 en de titel Sacrum Romanum Imperium voor het eerst in 1254. De toevoeging der Duitse Natie ( Nationis Germanicæ) werd pas vanaf de late 15e eeuw gebruikt. Om het te onderscheiden van het in 1871 gestichte ‘Deutsches Reich’ werd het aangeduid als ‘Rooms-Duitse Rijk’ of ‘Altes Reich’. Het heeft zich nooit tot een echte natiestaat kunnen ontwikkelen, doordat het een supranationale structuur had die onder een keizer stond maar door de versnipperde vorstendommen, graafschappen, enz. geen eenheid kon vormen.
Een paar maanden geleden las ik ‘Das heilige Römische Reich Deutscher Nation vom Ende des Mittelalters bis 1806′ van de hand van Barbara Stllberg- Rilinger uitgegeven door Beck in 2013. Een goede inleiding! Helaas wat saai, door het ontbreken van kaarten.
Het is geen gemakkelijke materie! Het begint met het einde van het Rijk toen Keizer Franz II op 6 augustus zijn kroon neerlegde en “das Band, welches Uns bis jetzt an de Staatskörper des deutsschen Reichs gebunden hat für gelöst’ verklaarde.
…van het Roomse Rijk, waar de Lage Landen destijds deel van uitmaakten…
Jona, tenzij je Vlaanderen niet tot de Lage Landen rekent, ga je hier iets te kort door de bocht:
Vlaanderen behoorde door het Verdrag van Verdun (843) als enig gewest van de latere Nederlanden deels tot West-Francië. Al vanaf het einde van de negende eeuw voer het graafschap een onafhankelijke koers tegenover zijn leenheer, de Franse koning. Dit resulteerde in verschillende conflicten. Naast het Franse Kroon-Vlaanderen had de graaf van Vlaanderen ook gebieden in het Rooms-Duitse Rijk in leen (Rijks-Vlaanderen). De belangrijkste daarvan waren het Land van Aalst, de Vier Ambachten en Zeeland Bewestenschelde.
Het boek wat je bespreekt en waaraan Henk ’t Jong meegewerkt heeft wekt mijn belangstelling en ik zal het waarschijnlijk kopen.
Voor de vroeg-middeleeuwse geschiedenis van Holland en Vlaanderen lees Kees Nieuwenhuijsens, Strijd om West-Frisia.
Dank voor de suggestie!
Het is mooi om te zien dat de hoofddoek een traditioneel Hollands kledingstuk voor vrouwen is, en we kunnen dankbaar zijn dat nieuwe Nederlanders dit oud gebruik nieuw leven hebben ingeblazen.
De grap heeft een baard van hier tot ginder. Elke re-enacter, levende geschiedenisspeler en Archeotolk heeft hem uittentreure moeten aanhoren. Het is nog niet eens zo lang geleden dat elke Nederlandse huisvrouw die geen bedienden had iets op haar hoofd droeg. Zo zal het bij de woestijnnomaden ook wel begonnen zijn: boven je kookvuurtje heb je iets om je hoofd nodig tegen rook, roet en hitte. Maar laat een antropoloog dat maar uitleggen, ik begin er niet meer aan.
M’n oma had er altijd eentje op bij het melken, verder nooit.
kenners zeggen dat er geen nieuwe grappen bestaan, maar de bedenker van de kopvoddentaks kende deze kennelijk niet
Ik vind die opzet met verschillende specialisten over diverse aspecten van het leven uit die tijd juist zeer boeiend. Heb het boek direct besteld.
Heb het boek bijna uit en het leest voor mij als een magazine, zoals AHM. Leuk hoor!
Ik werd verrast doordat het boek opeens niet meer bij Donner beschikbaar was. Bij de tweede(!) druk uitgekomen daarom.