Ik beschreef gisteren de drie klassieke bouwordes en voegde nog drie wat minder algemene varianten toe. Dat was de opmaat voor dit stukje. De Atheners en de Spartanen bouwden doorgaans hun tempels in de Dorische stijl, maar toen de twee steden tegenover elkaar stonden (431-421, 413-404, 395-387), kozen de Atheners vaker dan daarvoor voor Ionische kapitelen. Het tempeltje van Nike bij de toegang tot de Akropolis is een voorbeeld. De verklaring is dat die tweede stijl werd geassocieerd met het Egeïsche Zee-gebied, waar Athenes machtsbasis lag: de Atheners wilden lijken op hun bondgenoten, niet op hun tegenstanders.
Het was dus mogelijk een politiek signaal af te geven met het gebruik van kapitelen. De foto hierboven toont een variant op het Ionische kapiteel; ik fotografeerde ’m in de Asklepios-tempel in Balagrai bij Kyrene. De bewoners van die stad presenteerden zich hiermee enerzijds als Grieken en anderzijds als de gelijken van de Spartanen, Atheners en wie weet ook de Korinthiërs: alleen deze steden hadden een eigen bouworde. (De plant tussen de krullen is geneeskrachtig silfium, een gewas dat niet langer bestaat en vermoedelijk in de Oudheid is uitgestorven. We weten niet waarom.)
Ook de bewoners van Pergamon achtten zich aan hun stand verplicht een eigen kapiteel te ontwikkelen. U ziet het hieronder. Het gefotografeerde exemplaar is afkomstig uit de Athena-tempel in die stad en behoort tot de collectie van het Pergamonmuseum in Berlijn, maar ze zijn te vinden van Athene tot Ankara. Ik heb geen idee of dit nog een bepaalde plant of een voorwerp voorstelt.
Een volgende voorbeeld is een zogeheten Nabatees kapiteel, waarmee de Nabateeërs (een proto-Arabisch volk in wat nu Jordanië heet en het noordwesten van Saoedi-Arabië) aangaven dat ze net zo beschaafd waren als de Grieken maar niet hun slaafse navolgers. De onderstaande foto is uit Bosra in het zuiden van Syrië, maar ik heb dit type kapiteel ook gezien in de Apollotempel in Kourion op Cyprus.
Net als de Assyriërs (voorbeeld) en de Egyptenaren (voorbeeld) hadden ook de Perzen hun eigen kapitelen, vaak in de vorm van een sterke stier die het gebouw leek te dragen. Na de veroveringen van Alexander de Grote raakte de bevolking van Iran echter vertrouwd met de Griekse bouwordes. Die pasten ze vervolgens aan hun eigen smaak aan, zoals is te zien op dit Parthische kapiteel uit Masjid-e Suleyman, tegenwoordig te zien in het museum van Sousa.
Nog wat verder naar het oosten namen de bewoners van de Punjab vanaf het midden van de derde eeuw v.Chr. de Griekse vormen over toen de Baktrische Grieken (afstammelingen van de soldaten van Alexander) het gebied overnamen. De Punjabi’s keken echter ook naar de Parthische voorbeelden, zoals blijkt uit het onderstaande kapiteel, waar enerzijds Korinthische krullen in zitten met daartussen (zoals in het Parthische voorbeeld) een persoon. Het is vanzelfsprekend Boeddha. De foto komt uit het museum van Lahore maar ik heb niet kunnen achterhalen waar in Pakistan dit kapiteel is gevonden. De Indo-Grieken zijn een van de fascinerendste stukken uit de oude geschiedenis.
De volgende foto komt uit hetzelfde museum. Hij is helaas niet helemaal scherp. Dit keer een Indische aanpassing aan een Perzische vorm: de stier. Aan de hand van zijn eigen kennis heeft de beeldhouwer in India het origineel verbeterd: onbekend met het uiterlijk van gewone runderen, meende hij dat de westerlingen een buffel verkeerd afbeeldden, en dat herstelde hij door de stier te veranderen in een Indische buffel. Niemand zou hem beschuldigen van gebrek aan realisme. De jargonterm is “Persepolitaans kapiteel”, al leefde de kunstenaar lang nadat de Perzische hoofdstad door Alexander was ingenomen en zal hij wat er daarna nog van restte niet hebben bezocht.
Het is opvallend dat veel van die nieuwe kapitelen dierenvormen hebben, terwijl de drie klassieke vormen waren gebaseerd op planten. De onderstaande fotografeerde ik in het museum van Kavala in net noorden van Griekenland. Er stond geen datering bij, maar ik zou gokken dat het laatantiek is, toen de klassieke vormentaal plaats plaatsmaakte voor wat vrijere vormen.
In de Grote Tempel in de Nabatese hoofdstad Petra zijn prachtige kapitelen te zien in de vorm van olifantenhoofden. De Nabateeërs bedachten dus niet één maar twee nieuwe vormen.
En tot slot een kapiteel dat in elk geval mij ontroert, te zien in het museum van Kerma in Soedan, waar ook de beeldengroep staat die ik al eens noemde. De bewoners van het koninkrijk Meroë maakten kapitelen in de vorm van het liefste dier ter wereld: de ezel.
Nog een allerlaatste observatie: alle creativiteit lijkt in het oosten te zitten. Ik heb er geen verklaring voor waarom er in Gallië en op het Iberische Schiereiland geen Gallische of Iberische kapitelen zijn bedacht.
Voor de muziekliefhebbers (voor mij dus) moet je het dan ook eens hebben over toonladders. Die zijn Dorisch, Eolisch, Frygisch, Ionisch, Locrisch, Lydisch of Myxolydisch.
Pergameens kapiteel: dadelpalm?
Mooie voorbeelden van Gallische kapitelen vindt je toch in de Romaanse kerken in de Bourgondië? Kapitelen de dienst doen als bijbels prentenboek. Of zit ik nu helemaal mis?
Nee, u ziet het goed, maar het is van na de Oudheid.
Wat politieke boodschappen betreft, is die van de bouwordes op de Atheense Akropolis mogelijk de volgende (alvast volgens enkele archeologen die ik erover aan het woord hoorde): de Atheense democratie wilde zowel kracht (Dorische stijl) als verfijndheid (Ionische) uitstralen, conform de woorden van Perikles in zijn beroemde lijkrede. De democratie kende ook voortdurend geworstel tussen de nieuwe ‘bazen’ (het volk) en de oude (de aristocraten) en men wilde in de reorganisatie (o.m. heroriëntering van de Propylaia) laten zien dat men in staat was tot compromissen. Zo staat de (aristocratisch-Ionische) Nikètempel (de priesterschappen waren in handen van de oude aristocraten) haaks op de nieuw georiënteerde ingang maar men heeft de verbroken symmetrie gered door schijnsymmetrie. Ook heeft men achteraan de Propylaia de geplande kamers niet gebouwd en zouden de ‘stoppen’ op de stenen (ooit bedoeld om ze gemakkelijker te takelen) erop gelaten zijn (zij het in een wat verfraaide vorm) om te laten zien dat men inderdaad had ingebonden om tegemoet te komen aan de aristocratische eis om de oude heiligdommen erachter (van, wie is het weer, Artemis Brauronia meen ik) te ontzien. ‘Kijk, wij zijn in staat tot compromis’. Ook de bouw van het Erechteion, dat niet parallel staat aan de (Dorisch-democratische) Parthenontempel zou een uiting zijn van de plaats die men toch wilde gunnen aan de oude aristocraten. De Parthenon is trouwens een merkwaardige mengeling van Dorische en Ionische kenmerken, gedeeltelijk om praktische redenen (een Dorische tempel was in zijn verhoudingen veel te log) maar gezien het samengaan van de twee stijlen over de hele Akropolis ook niet louter praktisch. In die zin is de beeldentaal van de bouwordes alvast in Athene mogelijk subtieler dan men meestal ziet. In ieder geval, ik heb het altijd beschouwd als inderdaad beeldentaal die politieke boodschappen bevat.
@michelberger
Deze interpretatie van politieke boodschappen lijkt me een fraai staaltje van verklaring achteraf van iets waar de actoren zelf, toen ze bezig waren, geen idee van hadden. Zo mooi rationeel werkt geen enkel politiek systeem. Of zijn er teksten teruggevonden die deze “verklaring”aannemelijk maken?
Ik kan me wel vinden in de verklaring van Michel: ik denk dat het heel aannemelijk is dat alle belangrijke groepen een stukje van zichzelf wilden herkennen in dit soort monumenten. Lijkt me heel menselijk.., dat knusse kleingeestige….
Ik meen mij twee kapitelen te herinneren, een in de markt van Trajanus, de ander in het archeologisch museum van Istanboel, waar springende pegasussen op de hoeken zijn afgebeeld, zeer verfijnd beide.
Zuilenporno voor classici
Ik dacht altijd dat dat kapiteel uit Kerma twee schapen of geiten afbeeldde.
Ik denk ezels, kijk maar naar de oren. In elk geval een lief dier.
Volgens mij heeft zich in Gallië en Iberië nooit een in schaal vergrootte “versteende” versie van een prehistorische houtbouwtraditie ontwikkeld, dus ook geen bewaard gebleven stenen kapitelen. De Galliërs en de Iberiërs maakten wel degelijk soms zeer monumentale sculptuur, maar van de tempels waarin die sculpturen zouden kunnen hebben gestaan zijn geloof ik geen fragmenten bewaard gebleven.
Heel mooi, heel leerzaam artikel weer!
En wat dat silfium betreft: het lijkt me dat dat heel goed te vergelijken is met hoe het ivoor tegenwoordig vergaat. Aanvankelijk een betrekkelijk gewoon, redelijk gewild artikel. Maar naarmate het lastiger te verkrijgen is, steeds kostbaarder en daardoor voor allerlei partijen steeds gewilder en lucratiever.
En dan opeens…. Foetsie!
Tragisch.