Bezit is doorgaans simpel. Je gaat naar de supermarkt, koopt een brood en een stuk kaas, betaalt aan de kassa en vervolgens zijn die etenswaren van jou. Als iemand vraagt om bewijs, is er een bonnetje waarop staat dat dhr A. Heijn (voor Vlaamse lezers: dhr J. Delhaize) iets heeft overgedragen en daar geld voor heeft ontvangen. Soms is het echter complexer, zoals wanneer de vraag opkomt wie het verleden bezit. Er was namelijk geen antieke heer A. Heijn (of J. Delhaize) die het aan jou heeft overgedragen. Wie zich bezighoudt met het verre verleden, eigent zich iets toe. Dat is ook niet erg, want er zijn geen betrokkenen in het heden die eventuele schade kunnen ervaren.
Het wordt lastiger als het gaat om de materiële resten. Die zijn wél aanwezig in het heden en kunnen worden bezeten. Dat wil nog weleens lastig zijn. Het bekendste voorbeeld is de prachtige sculptuur die bekendstaat als de Elgin Marbles of de Parthenon Marbles: Griekenland eist ze op omdat ze onderdeel zijn geweest van de Atheense Parthenon-tempel, terwijl het British Museum daar anders over denkt. Tot de argumenten om ze niet aan Griekenland te geven, behoren onder meer dat het British Museum als zodanig ook een artistieke eenheid is, waarin deze sculptuur net zo goed aanwezig behoort te zijn als in Athene, en dat het artistieke belang van dit werelderfgoed het nationale Griekse belang overstijgt. Daar kun je het mee eens zijn of niet, maar het zijn argumenten die een zekere rationaliteit hebben.
Een ander argument dat je weleens hoort: moet je wel oudheden teruggeven aan landen die er niet goed voor zullen zorgen? Dit gaat voor de Elgin Marbles niet op – het Akropolismuseum is een triomf – maar ik denk dat u de afgelopen jaren weleens hebt gedacht dat we van geluk mogen spreken over wat er in westerse musea ligt: in Irak zijn de musea van Bagdad en Mosul geplunderd, in Syrië Deir ez-Zor, in Egypte Malawi en El-Arish, in Libië Bani Walid.
Tegelijk zal iedereen het gevoel hebben dat het schuurt dat mensen hun eigen erfgoed niet in hun eigen land kunnen zien. Ik heb in Andalusië weleens gesproken met een metaaldetector-amateur die weigerde zijn vondsten – dit was kort nadat de Lex Irnitana was gevonden – met de wetenschap te delen omdat wat hij had naar het verre Madrid in plaats van het nabijgelegen Sevilla zou verdwijnen. Ik sprak te slecht Spaans om hem uit te leggen waarom het niet klopte, maar ik kon zijn redenering begrijpen.
Hoewel of omdat er bij dit soort conflicten voor alle standpunten iets valt te zeggen, zijn er een paar regels overeengekomen waarover enige consensus bestaat. Een daarvan is de UNESCO Convention on the Means of Prohibiting and Preventing the Illicit Import, Export and Transfer of Ownership of Cultural Property uit 1970. Zoals de naam al aangeeft is dit bedoeld om de zwarte handel in onder meer oudheden tegen te gaan. Nederland, dat het verdrag in 2009 heeft getekend, heeft zich hiermee verplicht illegaal in ons land aangekomen goederen terug te geven aan het land van herkomst.
Dat klinkt logisch en is ook logisch, maar het is toch iets complexer: immers, sommige voorwerpen zijn al zó lang in onze musea dat ze eigenlijk hier horen. Het is nooit zo mooi gezegd als door een Berlijnse krant die, toen Egypte vragen stelde over het beroemde portret van Nefertite in het Neues Museum, een foto daarvan op de voorpagina plaatste met het bijschrift “Ich bin eine Berlinerin”. In de praktijk en ook de iure geldt het jaar 1970 als grens: wat voor dat jaar hier is aangekomen, mag hier blijven, wat daarna is opgedoken en naar deze of gene vondstplaats kan worden herleid, gaat terug. Toen ik een tijdje geleden bemiddelde namens een dame die graag een Babylonisch kleitablet aan een museum wilde schenken, moest ik dus verklaren dat het vóór 1970 was gekocht.
Er is dus een wezenlijk verschil tussen oudheden die voor en na dat jaar op de markt zijn gekomen. (Ik schrijf het omdat de NOS het aan het einde van dit artikel op één hoop gooit.) Is een voorwerp na 1970 op de markt gekomen, dan is er een principe waarover zo’n honderdtwintig landen het eens zijn: het moet terug. Turkije heeft bijvoorbeeld een compleet mozaïek terug gekregen omdat het kon bewijzen dat een klein hoekje dat aan dit mozaïek ontbrak, correspondeerde met een hoekje dat was opgegraven in Zeugma. Omgekeerd: Turkije zal de Tetrarchen-groep uit Venetië, waar een voet aan ontbreekt die is teruggevonden in Istanbul, niet terugkrijgen, aangezien Kruisvaarders dit kunstwerk al in 1204 hebben meegenomen geroofd uit Constantinopel. Zoals u begrijpt is dat ruim voor 1970.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Hoe zeker ben je wanneer je iets (bijvoorbeeld 2 kommetjes uit de Indus-cultuur, of misschien preciezer: Mehrgarh) via de Catawiki-veiling gekocht hebt?
Zolang er geen uitgebreide verzamelgeschiedenis bij wordt gegeven die tot voor 1970 is terug te leiden mag je aannemen dat het om illegaal opgegraven oudheden gaat. Maar ook met een op het eerste gezicht zuivere verzamelgeschiedenis kan iets aan de hand zijn: hij kan verzonnen zijn. Die kans is groter als bepaalde namen van verzamelaars en handelaren opduiken. Een veilinghuis als eerste ‘verzamelpunt’ is ook al snel verdacht.
In goede catalogi staat vaak die verzamelgeschiedenis en zeker in een ‘catalogue raisonné’ staat vaak: particulier bezit van dan tot dan. Vaak zie je in tentoonstellingen bij een kunstobject ‘uit particulier bezit. Je hoort ook af en toe dat een anonieme koper iets gekocht heeft op een veiling.
‘Wat ik mij soms afvraag is, hoe komen musea aan de informatie over hoe ze zo’n particuliere bezitter moeten benaderen om iets in bruikleen af te staan. Ik denk via het veilinghuis waar hij geregistreerd staat met zijn gegevens. Maar er zijn toch ook anonieme kopers die geheim willen blijven! Mag een veilinghuis deze gegevens zo maar doorgeven aan musea?
Het voelt toch enigszins onbevredigend dat Turkije de Tetrarchen-groep uit Venetië niet terugkrijgt. Als het door de Kruisvaarders aantoonbaar is geroofd – en daar is weinig twijfel over? – dan kan men veronderstellen dat er inmiddels sprake is van heling. Heling is het kopen, bezitten of verkopen van gestolen artikelen en voertuigen. Heling is strafbaar. Onder heling valt ook het kopen van producten als men had kunnen vermoeden dat het om een gestolen artikel gaat.
Diefstal kent een verjaringstermijn. Je moet ergens een grens trekken, want anders zou Soedan bij Egypte kunnen aankloppen voor compensatie voor al het goud dat de oude Egyptenaren daarvandaan hebben gehaald. Die grens ligt in het geval van archeologische oudheden bij 1970. Nederland heeft dus geen enkel juridisch recht om de door Napoleon geroofde mosasaurus terug te vragen. Betrokken landen kunnen wel na goed overleg tot afspraken over teruggave, of een tijdelijke dan wel permanente bruikleen komen. En het zou mooi zijn als musea keurig en onverbloemd uitleggen hoe bepaalde objecten in hun museum zijn terechtgekomen. Dat gebeurt nu nog nauwelijks.
Volgens Nederlands civiel recht is de verjaring in het geval het speciale objecten zijn zoals cultuurgoederen of beschermde voorwerpen 30 tot 75 jaar, dus vrij lang.
Diefstal heeft natuurlijk ook strafrechtelijke gevolgen!
Het is een goede zaak dat voor diefstal of meenemen van cultuurgoederen uit een land waar deze goederen thuishoren de verjaringsgrens van 1970 getrokken is. Dus ik denk dat de Elgin Marbles nooit terug naar Griekenland zullen gaan. Ik las enkele jaren geleden een ingezonden brief in de Time. De man was een tegenstander van teruggave van de Elgin Marbles en zijn slotzin vond ik wel heel grappig: ‘They are there for all of them to enjoy’.
‘They zijn de Elgin Marbles, ’there’ is het BM, en ‘all’ slaat eigenlijk op iedereen die op deze planeet woont. Tja, zo kun je het ook bekijken.
Als er een zaak komt over iets wat ‘ontvreemd’ of ‘meegenomen’ is na 1970 zitten we nog met een ander probleem, namelijk: In welk land zal de zaak behandeld worden. Dat moet bepaald worden door het internationaal privaatrecht en in ieder land kunnen er andere verjaringstermijnen gelden.
Landen kunnen ook afspraken maken over teruggave of permanente bruikleen…
Wat ik persoonlijk een goede oplossing vind is dat grote musea dépendances oprichten, waar dan tijdelijke exposities georganiseerd kunnen worden. De Hermitage en het Louvre zijn voorbeelden daarvan. Toen het Rijksmuseum gerenoveerd werd is veel van de collectie in allerlei andere musea tentoongesteld en werd dus bereikbaar voor mensen die anders moeilijk naar Amsterdam konden. In de plaats van dat de mens naar de kunst toe ging, kwam de kunst naar de mensen toe.
’t Schijnt dat de Parthenon-marbles ook nog eens flink beschadigd zijn door verkeerde schoonmaak-methoden. Dus ik zou zeggen: maak van de beelden in het British Museum perfecte 3D-scans, verbeter die scans nog daar waar ze beschadigd zijn en laat van precies dezelfde steensoort perfecte beelden frezen met behulp van computergestuurde freesmachines.
Ik verbaasde me er ook over dat ze bij de restauratie van het Parthenon zo minitieus te werk gaan en vreselijk beschadigde pilaardelen of ‘drums’ terug zetten en herstellen. Wat mij betreft zouden er ook wel wat meer nieuwe ‘drums’ gebruikt mogen worden. In dit tempo gaat het nog decennia duren voordat het Parthenon weer ‘de oude’ is.
‘Ab’, de Parthenon-restauratie is inmiddels bijna af.
Ik vermoed dat Ab verwijst naar twee restauraties: enerzijds de restauratie van het Parthenon, anderzijds het schoonmaken van de Elgin Marbles met schuurmiddelen om ze mooi wit te krijgen.
De Parthenon-restauratie is bijna af!?!
Ik kan me het nauwlijks voorstellen; ik vermoed dat het nog jaren en jaren gaat duren voordat alle muren, het dak met dakpannen, de beelden, enz. terug zijn geplaatst. Voordat het de ’turn key’ status heeft, zogezegd…
Tenminste als dat de bedoeling is. Volledige restauratie.
Turkije bestond niet 1204.
Beste Frans, zou dan Turkije Constantinopel niet terug moeten geven aan de Grieken?
“zou dan Turkije Constantinopel niet terug moeten geven aan de Grieken?”
Waarom? Vanwege de geografie? De modernen Grieken hebben geen ‘historische’ claim op Istanbul – als het terug moet naar een ‘juridische eigenaar’, zou het naar Rome moeten.
Maar de krankzinnigheid van dit soort argumentenringen toont direct het gebrek aan realiteit van dit soort discussies aan.
Juridisch hebben jullie helemaal gelijk, Theo en Debby. Heling is een wanbedrijf waardoor de verjaringstermijn 5 jaar bedraagt waarbij deze termijn begint te lopen vanaf dat men in het bezit is van het gestolen goed. Het gaat mij ook niet om het huidige ‘controversiële’ Turkije als zodanig. Het gevoel sprak hier even voor me. Niet de wet.
Dit blog opent met de vraag naar wie iets “bezit”. Van de Romeinen hebben we het onderscheid geërfd tussen “bezit” en eigendom. Het eigendom is de volledige beschikkingsmacht over een zaak, inclusief bij voorbeeld het recht die zaak te vernietigen. Ik weet welke term het Unesco verdrag uit 1970 gebruikt, maar “bezit”, het houder zijn van een zaak, lijkt mij ruim voldoende.
Dat bij dit soort onvervangbare culturele erfgoederen ook een zorgplicht hoort lijkt me evident, niemand kan die in eigendom hebben. Als er al een eigenaar is dan zou dat de mensheid, moeten zijn, in dit geval b.v. vertegenwoordigd door de UNESCO.
Aan claims van nationale overheden zitten vaak minder frissen kantjes. Turkije heeft part noch deel gehad aan b.v. het Pergamum Fries of aan wat de Venetianen allemaal in de 13e eeuw in Constantinopel hebben geroofd.
Dat niet alle schilderijen van Rembrandt in het Rijksmuseum hangen vindt ik eigenlijk wel een goede zaak, kan de hele wereld er naar kijken. Evenzo met b.v. Egyptische oudheden. Het museum in Cairo heeft niet eens de gelegenheid om alles te laten zien wat ze hebben.
@ Jacob Krekel: “Ik weet [+ niet] welke term het Unesco verdrag uit 1970 gebruikt,”
1970 als belangrijk jaartal kan ik volgen.
Maar het zou toch ook mogelijk moeten zijn dat museum onderdelen in bruikleen uitgewisseld kunnen worden?
Vriendelijke groet,
Dan heb je ook nog problemen zoals de voorwerpen uit de Krim die door de Nederlandse rechter niet teruggegeven zijn aan het museum waarvan ze geleend waren.
Tja, in hoeverre vertegenwoordigt een huidige regering het verleden van een gebied?
Tussen de musea op de Krim (die de kunstschatten uitleenden aan het Allard Pierson Museum te Amsterdam) en de staat Oekraïne was strijd aan wie de schatten moesten worden teruggegeven. De Krim was namelijk na de bruikleengave door de Russische Federatie ingenomen. Zijn de schatten nu bezit van de staat Oekraïne? Waren het (rijks-)musea op de Krim, waar de schatten vandaan kwamen? Of waren de schatten van het landsdeel de Krim, of van de stad Sebastopol? En zijn de schatten in het laatste geval dan nu het eigendom van de Russische Federatie? En als Allard Pierson schatten rechtmatig in bruikleen heeft gekregen, moeten ze dan in principe weer terug naar de bruikleengever, te weten de musea op de Krim, ongeacht de vraag wie dan juridisch op dit moment eigenaar is ?
De vraag die beantwoord moet worden is : behoort de Krim nu rechtens bij de Russische Federatie of gaan we daar (nog) niet van uit? Op dit moment gelden nog steeds sancties (EU-sancties) tegen de Russische Federatie wegens inname van de Krim. Het lijkt dan te wringen om de spullen naar de Krim te sturen, rechtstreeks in handen van de Russen.
De rechtbank in Amsterdam oordeelde dat de schatten naar Oekraïne moesten, niet naar de Krim. De Russische Federatie heeft hiertegen hoger beroep ingesteld bij het Gerechtshof. In afwachting van een uitspraak blijven de schatten in Nederland, want niemand wil de spullen afgeven aan een niet-eigenaar. En al zeker niet het Allard Pierson museum, dat later geen claim wil tegemoetzien omdat het de schatten aan de verkeerde zou hebben afgegeven.
Een “compleet” mozaïek was het dus niet…
Geldt de conventie van de Unesco uit 1970 ook voor antieke munten?
Ik verzamel ze en koop zo nu en dan wat via veiling, beurzen en prijslijsten bij handelaren. Dit gebeurt allemaal in het openbaar en ik heb weinig van wettelijke beperkingen gemerkt. Wel herinner ik me, dat men een paar jaar geleden in Duitsland nieuwe wetgeving wilde invoeren om de handel in geroofde museumstukken te bemoeilijken. Er bestond veel weerstand hiertegen van uit de munthandel. Men was bang, dat de regels al te streng zouden worden toegepast.
Waar zouden terug te geven munten naar toe moeten?
Van twee stukken uit mijn verzameling weet ik, waar ze vandaan komen. De eerste is begin 5de eeuw v.Chr. geslagen in Athene (Griekenland) en daarna via de handel in Egypte terecht gekomen. De tweede is door een Hellenistische koning, die in Alexandrië (Egypte) zetelde, geslagen in Sidon (Libanon) en werd uiteindelijk in Turkije gevonden.
Ja, de Conventie geldt ook voor antieke munten. Verzamelaars zouden er dus goed aan doen om ook bij munten af te zien van aankoop als een verzamelgeschiedenis van voor 1970 ontbreekt. Overigens gaat het er bij de discussie niet om dat alles terug moet naar een land van herkomst.
Hoe zit het dan met bijv. de Goudstikker schilderijen die nog steeds her en der opduiken? Vóór 1970 gestolen, maar ik denk dat iedereen de morele achtergronden van het retourneren volledig aanvoelt (mijzelf incluis).
Waar ligt hier de grens? Tweede Wereldoorlog nog wel, maar Eerste niet meer? Daar zullen ze in Frankrijk en België anders over denken…
Ook hierbij speelt geen wet een rol maar de Washington Principles etc. Zie https://en.wikipedia.org/wiki/Washington_Principles_on_Nazi-Confiscated_Art
Publicist Jos van Beurden heeft in zijn proefschrift Treasures in Trusted Hands voorgesteld om vergelijkbare Principles op te stellen voor geroofde etnografica uit voormalige koloniën. https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/17/een-azteken-hoofddeksel-in-wenen-leg-dat-maar-eens-uit-6743753-a1546538
Het genoemde verdrag heeft niet ten doel om diefstal van vóór 1970 met de mantel der liefde te bedekken. Het is de bedoeling dat voorwerpen met culturele waarde (zie artikel 1 van het verdrag, daarin staat wat er onder valt) niet buiten het land gebracht worden waar ze op dat moment, in 1970 dus, zijn zonder dat de bevoegde autoriteiten daarvoor toestemming geven. Verboden zijn (artikel 3): “ The import, export or transfer of ownership of cultural property effected contrary to the provisions adopted under this Convention …”.
In een geval als van de Goudstikker-schilderijen neem ik aan dat de bevoegde autoriteiten zonder meer toestemming geven voor overdracht van bezit en voor grensoverschrijdend transport als vastgesteld is dat de actuele bezitter niet als eigenaar kan worden beschouwd. En die laatste vraag moet opgelost worden aan de hand van regels van burgerlijk recht. Dan spelen zaken als bezit te goeder trouw, verjaring, verwerving via een erkende veiling e.d. een rol.
En dan hebben we het nog niet eens over de koloniale buit die in volkenkundige musea ligt.