De speurtocht naar de herkomst van de uitdrukking “de wijze van Chaironeia” afgelopen weekend had een leuk gevolg: op Facebook attendeerde iemand me op een charmant gedichtje van de Byzantijnse auteur Johannes Mauropous, “Zwartvoet”, de bisschop van Euchaita in oostelijk Anatolië. U moet hem kort na het jaar 1050 plaatsen; hij was een vriend van de Michael Psellos over wie ik al eens eerder schreef.
Liefde voor de klassieken
Het gedichtje hieronder trof me omdat het zo aardig weergeeft hoe middeleeuwers dachten over de geleerden uit de Oudheid. De tekst is wat corrupt overgeleverd, maar de strekking is duidelijk. De vertaling is voor de gelegenheid gemaakt door Hein van Dolen.
Als U enkele andersdenkenden wilt
vrijwaren van Uw dreigend oordeel, Heer Christus,
vraag ik U voor Plato en Plutarchus een uitzondering te maken.Want beiden waren in woord en leer
aan Uw wetten het nauwst verwant.Ook al zou U, de god van het heelal, het niet weten,
dan is slechts Uw goedheid vereist,
het geschenk waarmee U allen wilt redden.
Ik citeer dit, zoals gezegd, omdat het illustreert dat christenen in de Late Oudheid en Middeleeuwen positief stonden tegenover het klassieke gedachtegoed. Ze hebben de teksten eindeloos gekopieerd en doorgegeven, zelfs als het ging om geschriften van auteurs wier “woord en leer” niet “het nauwst verwant” waren aan het christelijke gedachtegoed. Ik beweer daarmee niet dat Johannes Mauropous volledig representatief is voor hét christendom, maar dat is het tot vervelens toe aangehaalde voorbeeld van de verwoesting van het Alexandrijnse Serapeion ook niet.
Nuance, nuance
De waarheid is, zoals zo vaak, genuanceerd en niet te reduceren tot simpele sjablonen. In dit geval: Byzantijnse geleerden waren onder de indruk van de klassieke filosofie en hoewel ze zo nu en dan op het scherpst van de snede moesten opereren, ontkende niemand dat de oude denkers belangrijk waren geweest. Niemand kon om Plato en Plutarchus heen. De omgang met de klassieken was daardoor steeds weer anders, wat duidt op een vitale dialoog met het verleden.
Dat het allemaal genuanceerd is en dat makkelijke sjablonen niet kloppen, dat weet iedereen ook wel, maar de sjablonen blijven terugkomen. Eén reden is dat het in de hedendaagse polemiek handig kan zijn christenen een anticulturele en antiwetenschappelijke houding in de schoenen te schuiven. Dan zijn zulke sjablonen lekker makkelijk. Voor nuances moet je je werkelijk in materie verdiepen.
Wat ik maar zeggen wil: ik ben eigenlijk een beetje moe van types als Stephen Greenblatt en Catherine Nixey, die in The Swerve en in The Darkening Age voorwenden historici te zijn maar in feite een grijsgedraaide polemiek tussen confessioneel en niet-confessioneel levend houden. Voor zover die strijd ooit ergens werkelijk om ging, is die in West-Europa gewonnen door de wetenschap. Klaar. Niemand is in de eenentwintigste eeuw gebaat bij het oprakelen van negentiende-eeuwse visies op de vierde en vijfde eeuw. Die leiden ons vooral af van eenentwintigste-eeuwse problemen, die heel wat actueler, concreter en gevaarlijker zijn. Eén zo’n probleem is het gebrek aan waarheidsliefde, een deugd die een Johannes Mauropous deed pleiten voor de redding van andersdenkenden.
PS
Ik heb geen illusies dat ik wel weer een mailtje zal ontvangen waarin staat dat ik een apologeet ben voor het christenfundamentalisme, want dat een historicus gewoon wil weten hoe de dingen ooit zijn geweest, dat is tegenwoordig al een nuance teveel.
Wat een ontzettend zoet gedichtje. Heb je een verwijzing naar de Griekse tekst?
“Voor zover die strijd ooit ergens werkelijk om ging, is die in West-Europa gewonnen door de wetenschap. Klaar.”
Met dank aan bv. bisschop Giese en paus Clemens VII.
Om jou de moeite van het recenseren en regulieren alhier de moeite van het lezen te besparen van het geblaat van Tante Kaat verwijs ik naar
https://historyforatheists.com/2017/11/review-catherine-nixey-the-darkening-age/
Wie het, heel verstandig, zelfs nog teveel moeite vind om hierop te klikken: de recensie van deze professionele atheïstische historicus laat zich samenvatten met “easily the worst book I have read in years”. Wie daarentegen nog niet overtuigd is van de teloorgang van de vroegere kwaliteitskranten kan ik het aanbevelen.
Eigenlijk had JL het niet eens moeten noemen – noch de kwaliteit van dit blog noch van mijn leven is hierdoor er op vooruit gegaan.
Ik denk dat als je als historicus een historische nuance wilt uitleggen je al snel het lidmaatschap toebedeelt krijgt van een gevaarlijke linkse elite.
Dat is een leuke, prettige en zelfs comfortabele gedachte, maar ik vrees dat nogal wat figuren die JL een apologeet voor evangelifundies noemen stevig in de linkerhoek zijn te vinden.
Kortom, dank JL voor je prikkelende en interessante verhalen en meningen! Ik, althans, ben meteen wakker.
Het getoonde reliëf is even fraai als ‘heidens’. En het bloemetje linksonder is even charmant als een typisch voorbeeld van horror vacui. Deze mengeling van techniek tref je zelden maar werkt hier bijzonder effectief. Kun je er niet eens een klein stukje aan wijden ?
dit vind ik aardig!
Dank voor dit mooi de vrijheid van meningsuiting bepleitende gedicht. Het zou ons kunnen vrijwaren van de tegenwoordig zo snel uitgeroepen beschuldigen van discriminatie, racisme, seksisme of fascisme waar de ‘gelijkheidsdenkers’ mee ten strijde trekken. Frank Karsten heeft er “De Discriminatiemythe” over geschreven.
Mooier nog zou het zijn als het gedicht ons zou vrijwaren van discriminatie, racisme, sexisme enz. zelf.
Ik denk dat niet het gedicht ( welke ik van grote schoonheid acht ) ons kan vrijwaren van discriminatie enz….maar dat wij dat alleen maar zelf kunnen bewerkstelligen.
Dit gedicht ‘de vrijheid van meningsuiting’ laten bepleiten is een gevolgtrekking die weer veel te ver gaat.
Jammer dat in deze vertaling de dichter aan ‘Heer Christus’ vraagt om ‘enkele andersdenkenden’ te vrijwaren van Zijn dreigend oordeel. Maar dan met uitzondering van Plato en Plutarchus.
Wilfried Dierick legt hier inderdaad de vinger op de zere plek. Het zijn maar twee ‘andersdenkenden’ die gevrijwaard moeten/mogen/kunnen worden, n.l. Plato en Plutarchus. Alle anderen mogen wat deze Zwartvoet betreft -weinig menslievend- branden in de hel. Ik denk dat Dierick’s conclusie juist is en dat Jona de Byzantijn te positief heeft ingeschat.
Het gedichtje toont juist aan dat vrij denken onder druk stond en ondersteuning nodig had.
Ik ga het nog ingewikkelder maken: als je vraagt enkele andersdenkenden te vrijwaren van een oordeel en vervolgens vraagt een uitzondering te maken voor P&P, dan zouden P&P juist wel veroordeeld worden! En in het tweede gedeelte: hoe kan de alwetende God iets niet weten? Kortom, het staat er allemaal een beetje krom en of dat aan de schrijver of de vertaler ligt weet ik niet, maar de bedoeling is sympathiek.
Nou, Jan P. Stronk, zegt Zwartvoet (tenminste in deze vertaling!) niet juist dat mocht Heer Christus al ‘enkele andersdenkenden’ van Zijn dreigend oordeel willen vrijwaren, Hij daarbij dan een uitzondering zou moeten maken voor Plato en Plutarchus. Dus (in deze vertaling) mogen beiden, in Stronks woorden, ‘branden in de hel’.
“Gebrek aan waarheids liefde.”Wat plechtig uitgedrukt misschien. WaI ik maar niet begrijp is welk PLEZIER die historici eraan beleven om steeds te graaien in de grabbelton van de geschiedenis en steeds dezelfde spiegeltjes uit te pakken. Nooit eens een verrassing.How boring! Helaas is het even vervelend om die lui te bestrijden.Laat daarom vooral je plezier in het vak zien ,Jona en bespot hun goedkope spiegelt jes.
De antieke Griekse filosofen waren niet alleen van belang voor het Christendom, maar ze speelden in ongeveer diezelfde periode ook een belangrijke rol in de Islamitische wereld. De denkbeelden van die oude filosofen waren kennelijk interessant genoeg om mee te nemen in de eigen religieuze ideeën. Uiteindelijk zijn al die oude geschriften bewaard gebleven dankzij het kopieerwerk door aanhangers van deze twee godsdiensten.
Het gedichtje van Mauropous is natuurlijk óók een elegant poëtisch “conceit”: het borduurt voort op de in zijn tijd al oude discussie hoe Vergilius (als auteur van de vierde Ecloga) gewaardeerd moest worden door christenen — een heiden, natuurlijk, maar ook de profeet van Christus’ geboorte. Als je schoolauteurs als Plato en Plutarchus óók onder die noemer kon brengen werd de lectuur van die “oude” auteurs een stuk lichter verteerbaar voor deze brave Byzantijnse clericus, lijkt me.