[Tweede deel van een serie van zes; het eerste is hier.]

Tegen het einde van de negentiende eeuw groeide in het Ottomaanse Rijk de kritiek op de sultan. In het noorden en westen waren gebieden verloren gegaan, het bestuursapparaat functioneerde slecht, er was corruptie en vriendjespolitiek. Op de militaire, medische en bestuurlijke academies stelden de “Jonge Turken” zich een andere vorm van bestuur voor, gebaseerd op de idealen van de Franse Revolutie: vrijheid, gelijkheid en broederschap. De Grondwet van 1876 moest weer van kracht worden. De Armeense intelligentsia kon hier wel enige sympathie voor opbrengen.

In 1908 grepen de Jonge Turken de macht. In juli werd de grondwet weer van kracht, het Ottomaanse Rijk herkreeg zijn parlement en de sultan bleef alleen aan als staatshoofd en kalief. Al heel snel liepen de nieuwe machthebbers echter aan tegen de vraag die zich ook na de Franse Revolutie en daarop geënte omwentelingen had aangediend: wie vormden het volk? De Nieuwe Turken benadrukten eenheid – en bedoelden daarmee niet de aloude eenheid van een rijk waarin ook soennieten van Koerdische en Arabische komaf, Armeense christenen, Palestijnse en Europese joden, Egyptische kopten en Cypriotische orthodoxen woonden, om nog maar te zwijgen over de lappendeken Libanon. Het ging de Jonge Turken vooral om de eenheid van alle Turken, ook degenen die verderop naar het oosten leefden, richting Turkestan (het huidige Oezbekistan en Turkmenistan). Ik stipte het jadidisme al eens aan.

Dit Turkse nationalisme kreeg felle kritiek, ook van fundamentalistische geestelijken. Al tijdens de ramadan van 1908, die dat jaar viel in oktober, waren er rellen. In de stad Adana, in het zuiden van wat nu Turkije heet, waren deze gericht tegen de Armeniërs: een groep die niet alleen afweek door religie maar ook doordat ze, actief in de handel, wat rijker was dan veel van hun stadsgenoten. De Armeense loyaliteit lag niet bij het vernieuwde Ottomaanse Rijk, beweerden de aanvallers, maar bij de westerse mogendheden, die zich de afgelopen dertig jaar zo opvallend in de religieuze aangelegenheden had gemengd. De Jonge Turken grepen niet in.

De onrust bleef aanhouden en in januari 1913, in de loop van de catastrofaal verlopende Eerste Balkanoorlog, vergrootten de Jonge Turken hun invloed door middel van een staatsgreep. Drie generaals kwamen aan de macht: Mehmet Talaat Pasha als grootvizier ofwel premier, Ismail Enver Pasha als minister van oorlog, en Ahmet Cemal Pasha als minister van vlootzaken en later gouverneur van Syrië. (“Pasha” was de Ottomaanse eretitel voor een generaal.) Het drietal was diep gefrustreerd door het verlies van de westelijke gebieden en de nederlagen in de oorlog in Libië en de Eerste Balkanoorlog. Ze zouden het Ottomaanse Rijk later storten in de Tweede Balkanoorlog en Edirne heroveren.

De oorzaak van de Ottomaanse neergang zochten de drie pasha’s in inmenging van de buitenlandse, christelijke mogendheden ten gunste van hun christelijke vijfde colonne (en ter veiligstelling van westerse financiële belangen). Die analyse begon geloofwaardig te klinken toen Rusland in februari 1914 hervormingen eiste ten bate van de Armeniërs. In februari 1914 dwongen de Russen de Ottomanen in het Verdrag van Yeniköy een zekere mate van autonomie toe te staan aan de oostelijke provincies, die onder toezicht moesten komen van buitenlandse inspecteurs (zoals de Nederlands-Indische diplomaat Louis Westenenk).

De Ottomanen wisten uit ervaring dat erkenning van zekere mates van autonomie doorgaans uitdraaiden op gebiedsverlies. Talaat en Cemal voelden daarom weinig aandrang het verdrag werkelijk uit te voeren. Ze zouden het ook niet hebben gekund: de moslims in de oostelijke provincies zouden in opstand zijn gekomen en dat zou voor de Russen een ongezochte aanleiding zijn om te interveniëren. De Ottomaanse regering oordeelde dat het beter was deze aanleiding te verwijderen en begon plannen te maken voor de deportatie van de Armeense bevolking.

[I.s.m. Piet Hein Dieben; wordt vervolgd]