[Dit is het laatste deel van een reeks over de Tweede Punische Oorlog (218-201 v.Chr.). Het eerste is hier. In het dertiende deel overlegden Hannibal en Scipio vergeefs over het einde van de strijd. Het zou nog één keer komen tot een veldslag.]
Om de vijand schrik aan te jagen plaatste Hannibal de olifanten voorop. Het waren er tachtig, het grootste aantal dat hij ooit in een slag had ingezet. Daarachter stonden de Ligurische en Gallische hulptroepen, vermengd met Balearen en Moren. In de tweede linie stelde hij de Karthagers en Libiërs op en een legioen Macedoniërs; en ten slotte, na een kleine tussenruimte, de reserve, bestaande uit Italische soldaten […]. Hij plaatste de ruiterij aan weerszijden op de vleugels; de rechtervleugel werd bezet door de Karthagers, de linker door de Numidiërs.
Deze woorden van Livius lijken sterk op de beschrijving van hetzelfde leger door Polybios. Er is echter één verschil. Bij de Griekse historicus is geen sprake van een “legioen Macedoniërs”. Dat lijkt een verzinsel van Livius, die de lezer er bij de beslissende slag blijkbaar aan wilde herinneren dat de Romeinen het in deze oorlog niet alleen tegen de Karthagers hadden opgenomen.
Scipio stelde de afdelingen niet met gesloten gelederen op, elk voor de eigen standaard, maar met enige afstand tussen de manipels, zodat er ruimte was waardoor de olifanten van de vijand konden worden gedreven zonder de gelederen ook maar enigszins te verstoren. (Zijn vriend) Laelius plaatste hij met de Italische ruiterij op de linkervleugel, Massinissa en de Numidiërs op de rechter. De open ruimten tussen de manipels vóór de standaards vulde hij op met lichtbewapenden en gaf hun order om bij een aanval van de olifanten zich ofwel achter de rijen terug te trekken ofwel naar rechts en links uit te wijken, zich bij de voorste manipels aan te sluiten en zo voor de beesten een weg te openen waar ze in konden stormen.
Al met al beschikten de Romeinen over zo’n achtentwintigduizend man en een kleine zevenduizend ruiters. Hannibal had meer infanterie en minder cavalerie, en moet hebben gehoopt dat zijn ruiters die van Massinissa en Laelius lang genoeg zouden tegenhouden om zijn infanterie een kans te geven de legioenen te verslaan. Al snel bleek dat een illusie.
Bij de Romeinen klonken hoorn- en trompetsignalen en er werd zo’n geschreeuw aangeheven dat de olifanten zich omkeerden naar hun eigen linie, vooral naar de linkervleugel, die van de Moren en de Numidiërs. Massinissa vergrootte moeiteloos de schrik bij de ontredderde troepen en ontdeed aan die kant de linie van de steun van de ruiters.
Enkele beesten werden echter onvervaard de Romeinse linie ingedreven, en richtten daar grote ravage aan in de gelederen van de lichtbewapenden, ondanks veel eigen verwondingen. Want de lichtbewapenden sprongen in de manipels terug en maakten plaats voor de olifanten om niet vertrapt te worden; daarna wierpen ze van weerszijden hun speren naar de dieren, die nu aan twee kanten kwetsbaar waren. […] Zo werden ze naar hun eigen gelederen teruggedreven en joegen daar de rechtervleugel, die van de Karthaagse ruiters zelf, op de vlucht.
Hiermee was de zege voor de ruiters al verzekerd en Laelius en Massinissa zetten de achtervolging in. In het centrum duwden de legioenen de Kartaagse eerste linie zonder veel moeite naar achteren, zodat zelfs de tweede linie begon te wijken in plaats van het gevecht over te nemen. Daarop zette Hannibal, al vroeg in de strijd, zijn reserve in: soldaten die de Italiaanse campagne hadden meegemaakt. De verslagen soldaten van de eerste linie weken uit naar de vleugels.
Scipio realiseerde zich het gevaar: hij zou overvleugeld kunnen worden. Hij liet zijn mannen het contact met de vijand verbreken, en verplaatste de manipels van de tweede en derde linie naar zijn vleugels. Over een enorme breedte werd de slag voor de tweede maal aangegaan, en nu spande het erom:
Nu waren de Romeinen immers bij de echte vijanden aangekomen, die door hun bewapening, hun militaire ervaring en hun grote, glorieuze wapenfeiten evenveel te hopen en te vrezen hadden als zijzelf. Maar de Romeinen waren superieur in aantal en moed, omdat ze de ruiters en de olifanten al verjaagd hadden en na de verdrijving van de voorste linie al tegen de volgende vochten.
Juist op tijd keerden Laelius en Massinissa terug, die de verdreven ruiters een heel eind achtervolgd hadden, en ze stormden van achteren op de vijandelijke linie in. Die aanval van de ruiters brak ten slotte de weerstand van de vijand. Velen werden omsingeld en op het slagveld gedood; veel anderen verspreidden zich al vluchtend over de open vlakte in de omtrek en kwamen overal om, omdat de ruiterij alles beheerste. […] Hannibal wist met enkele ruiters in het gewoel te ontkomen en vluchtte naar Hadrumetum.
Dat was een stad in het oosten van Tunesië. Hannibal waagde zich nog even niet naar zijn hoofdstad, waar een verliezende commandant het kruis wachtte. Scipio haastte zich wél naar Karthago, waar hij nieuwe voorwaarden toevoegde aan wat al eerder was overeengekomen: niet alleen verloren de Karthagers hun overzeese gebiedsdelen, ze mochten ook geen eigen buitenlands beleid meer voeren; van hun vloot mochten ze nu geen twintig, maar slechts tien triëren in de vaart houden; de olifanten moesten worden afgestaan; en de schatting van vijfduizend talenten werd verdubbeld.
Het was de grootste zege die Rome ooit boekte. Tot dan toe hadden rond het Middellandse Zeegebied vijf supermachten gelegen: het Egypte van de Ptolemaiën, het Aziatische rijk van de Seleukiden, Macedonië, Karthago en Rome. De Italiaanse grootmacht had nu een staat uitgeschakeld en zou binnen vijftien jaar duidelijk maken dat het ook de anderen de baas was. Er was een supermacht in de maak die geen rivaal meer had, een hypermacht.
Het succes was te danken aan de onverzettelijkheid van de Senaat, aan de loyaliteit van de Latijnen en de noordelijke socii maar vooral aan Publius Cornelius Scipio, die als eerste de titel imperator voerde en een bijnaam kreeg die was gebaseerd op het land dat hij had onderworpen: hij ging de geschiedenis in als Scipio Africanus.
Hij blijft een enigmatisch figuur, niet in het minst doordat onduidelijk is of hij werkelijk dacht dat hij een goddelijke missie had, of dat hij met zijn dagelijkse bezoek aan de Jupitertempel een goede acteur was die een rol overtuigend speelde. Livius en Polybios suggereren het laatste, omdat ze zelf rationele mannen waren. Maar het staat ook vast dat ze informatie hebben weggelaten. Dat blijkt als hun verhaal wordt vergeleken met dat van Appianus, die anderhalve eeuw na Livius leefde en zijn Romeinse geschiedenis baseerde op heel oude bronnen. Waar bijvoorbeeld Livius bij zijn verhaal over de heuvelopwaartse bestorming van Baecula geen noemenswaardige religieuze rol van Scipio vermeldt, weet Appianus te vertellen dat de jonge generaal zijn mannen aanspoorde terwijl hij eruitzag alsof een god bezit van hem had genomen, dat hij hen voorhield dat de godheid aan hem was verschenen, en dat ze meer op de goden moesten vertrouwen dan bang zijn voor vijandelijke overmacht.
Dit was het soort informatie dat Polybios en Livius achterhielden. Andere Romeinen bleven Scipio echter associëren met zijn beschermgod. Nog drie eeuwen later werd zijn portret niet bewaard op het Forum, zoals gebeurde met de beeltenissen van andere beroemde veldheren, maar in de Jupitertempel op het Capitool.
Ik ben geen historicus en ik kende de geschiedenis van de Punische oorlog maar heel oppervlakkig. Dus las ik het verhaal met rode oortjes. Maar ook met stijgende verbazing. Wat was die Hannibal voor generaal? Met een legertje over de Alpen, dat grote Italië in. Ook nog een stel veldslagen winnen, maar zonder noemenswaardige verbindingslijnen was het wel duidelijk hoe dat moest aflopen. Een zelfmoordexpeditie. Hoopte hij de Romeinse bondgenoten te laten overlopen? Die hadden hun ogen toch ook niet in de zak: ze keken lekker de kat uit de boom. Het moest wel aflopen zoals het afliep, veel heen en weer geren, een roemloze aftocht, en uiteindelijk ook nog de vernietiging van zijn thuisstad. Wat bezielde de man? Wat bezielde de politiek verantwoordelijken in Carthago?
Vannacht werd ik wakker en het hele beeld ontvouwde zich voor mijn ogen. En plotseling dacht ik: dit is allemaal onzin. Die Punische oorlog heeft helemaal nooit plaatsgevonden. De hele geschiedenis is gewoon Romeinse propaganda. Misschien oorspronkelijk een stuntje van de familie Scipio?
Zo’n soort verdenking is vast al eerder naar voren gebracht. Wat zegt de officiële geschiedschrijving daar over?
Een loeispannend verhaal, dat zeker. De moeite waard om uitvoerig te lezen want er gebeurde zo ontzettend veel meer dan Jona hier kon beschrijven. Welk boek over de 2e Punische oorlog raad je aan, Jona?
En dat het spannende verhaal zo moest aflopen, is wijsheid achteraf. Wat was beslissend? Jona noemt de Senaat, de Bondgenoten en Scipio. Uiteindelijk beslissend was zeker het feit dat Carthago de zee niet meer voldoende beheerste.
Ik weet niet wat de officiële geschiedschrijving zegt over de bwering dat deze Punische oorlog nooit zou hebben plaatsgevonden. Maar volgens het verhaal dat we hebben gelezen in deze serie – waarvoor niets dan lof – moeten er aan beide zijden ieder zo’n 50.000 man aan hebben meegedaan. En zou het toentertijd dan niemand zijn opgevallen dat hij niemand kende of tegenkwam die aan die veldtochten had meegedaan?
Naast alle lof een kleine opmerking. Een zin in dit verslag luidt: ‘Hij blijft een enigmatisch figuur, niet in het minst doordat onduidelijk is of hij werkelijk dacht dat hij een goddelijke missie had, of dat hij met zijn dagelijkse bezoek aan de Jupitertempel een goede acteur was die een rol overtuigend speelde.” Maar de uitdrukking “niet in het minst” betekent: helemaal niet! Bedoeld zal zijn: “niet het minst”. (Een even veel voorkomende als onuitroeibare vergissing.)
Nee, er is natuurlijk wel het een en ander gebeurd. Maar ik denk dat er flink is overdreven. Niet in de laatste plaats omdat de hele opzet nogal literair aandoet: allemaal rampen, het wordt steeds erger, het kan bijna niet erger, maar dan, hoera, daar verschijnt Scipio ten tonele.
En hij wilde nog niet koning worden ook!
Prachtige reeks, bedankt.
Heb genoten van deze reeks.
Me Too!
Zeer aangenaam dat er kaartjes bij waren. Van mij hadden dat er nog meer mogen zijn, want anders is het verloop van de krijgsverrichtingen moeilijk te volgen.
Wat mij altijd weer mateloos verbaast is hoe men, tot en met de legers van Napoleon dus tot aan de Industriële Revolutie, al die kleding, uitrustingsstukken, wapens, voedsel etc, etc, fabriceerde en hoe men die bij de troepen kreeg.
Ik weet het, er zullen toen ook wel marketentsters zijn geweest die uitrustingsstukken, drank en eventueel zichzelf verkochten (één van mijn voormoeders was een Russische marketenster die de terugtocht van 1812 uit Rusland meemaakte, en later met een Nederlandse soldaat uit de Grande Armée trouwde; een duidelijk geval van klanttevredenheid, zullen we maar zeggen), maar de aanvoer van de grote massa aan benodigdheden moet toch beter georganiseerd zijn geweest.
Ja, achter al dat oorlogvoeren zaten en zitten een enorme logistieke operaties. Er is geschreven dat Hannibal te weinig middelen had in Italie en te weinig steun van buiten kreeg (ondanks pogingen) om in Italie een beslissing te kunnen afdwingen; desalniettemin hield hij het er 16 jaar lang uit.
Over marketentsters in de Oudheid zou Jona wellicht iets kunnen schrijven in 2019…
En in die 16 jaar moeten de Karthagers verhoudingen zijn aangegaan met Italiaanse vrouwen. Zou er nog Karthaags DNA terug te vinden zijn in de huidige bevolking van Zuid-Italie? Lastig natuurlijk met dat mengelmoesje van Noord-Afrikanen en Spanjaarden.
Wahrheit of Dichtung?
Op school vertelde de pater van wie ik geschiedenis kreeg, dat Scipio als eerste van boord sprong en plat op z’n bek viel. Er ging een golf van ontzetting door de rijen der Romeinen, want allen dachten aan een slecht voorteken. Maar Scipio was de eerste die wat zei, namelijk de uitroep: “O Afrika! Ik heb u in mijn armen!” Daarmee was het teken omgeduid, want de eerste duiding was de geldige.
Dat is natuurlijk niet ‘keihard’ te maken, maar aan de andere kant; waarom zou men indertijd dit potentiële risico op gezichtsverlies volledig hebben verzonnen als er niet daadwerkelijk iets soortgelijks zou hebben plaatsgevonden.
Maar niet meer bewijsbaar, denk ik… ik weet ook niet of dit in de vroegste bronnen voorkomt of dat het een later toegevoegd stukje mythevorming betreft.
Vertel me nu niet dat dat Pater De Groot was op het St. Stanislascollege, hè
Grappig. Ik geef les op een Sint-Stanislascollege.
De anekdote is overigens over Caesar.
De betreffende pater heeft met acht andere geschiedenisleraren, allen ontevreden over wat er op dat moment bestond, een leergang voor middelbare scholen samengesteld en vertelde die anekdote toch heus over Scipio en niet over Caesar.
Jammer. Het Latijn (“teneo te, Africa”) is overgeleverd door Suetonius: http://penelope.uchicago.edu/Thayer/L/Roman/Texts/Suetonius/12Caesars/Julius*.html#59
Lijkt onze Rutte wel!
IK bedoel dat over Scipio die op z’n gezicht valt.
Uit de eerdere stukken blijkt ook wel hoe belangrijk aanvoerlijnen (van voedsel en manschappen)en bondgenootschappen zijn bij oorlogen. Leuk om te lezen.
Hartelijk dank voor deze interessante beschrijving, die voor mij een stel vragen beantwoordde waar ik op school geen antwoord kreeg, zoals waarom Hannibal na Cannae niet eenvoudig Rome innam. (Hannibal ante portas).
Twee reacties @Houtsma
Wat was hannibal voor generaal:
Zo te lezen verkeerde Hannibal in ongeveer dezelfde positie als de Duitse generale staf voor de eerste wereldoorlog. Geconfronteerd met een steeds sterker wordende vijand waarmee oorlog onontkoombaar wordt geacht. Dan probeer je die oorlog zo snel mogelijk en op jouw voorwaarden te voeren. En Hannibals plan: strip Rome van zijn bondgenoten, was zo slecht niet. Nog afgezien van de overweging dat Hannibal motieven gehad kan hebben die voor een 21e eeuwer niet plausibel zijn.
Wat zegt de officiële geschiedschrijving hierover.
Wij hebben in Nederland sinds Lou de Jong gelukkig geen officiële geschiedschrijving meer en waar die wel bestaat is dat zo ongeveer de laatste arbiter die je zou raadplegen om een verschil in inzicht te beslechten.