Simon Stevin wist al dat de talen van de wereld zijn te verdelen in twee groepen. Aan de ene kant is er een zeer kleine verzameling talen die mooi, nuttig, bruikbaar en goed zijn; aan de andere kant staan de overbodige talen. De eerste verzameling bestaat uit één element, het Nederlands. De andere verzameling, die ruim 6500 elementen telt, bestaat uit alle andere talen. Nu is het denkbaar dat er in die andere talen woorden voorkomen die in onze taal niet bestaan. Meestal heb je die woorden natuurlijk ook helemaal niet nodig, maar soms valt er iets over te nemen dat het Nederlands alleen maar nog rijker en beter maakt.
Toegegeven, dit lijkt een beetje op een gedachtenexperiment, zoals je ook kunt mijmeren over de wijze waarop je zou kunnen communiceren met buitenaards leven. Maar toch: dat er voor ons bruikbare woorden in die overbodige talen zouden kunnen zitten, is niet een helemaal theoretische mogelijkheid. Het komt werkelijk voor en een voorbeeld wordt genoemd op de website van Onze Taal: het Nederlands heeft geen woord voor l’esprit d’escalier.
Er wordt mee bedoeld dat je pas iets grappigs of gevats te binnen schiet op het moment dat je al bent vertrokken. Je grap of gevatte antwoord komt helaas dus te laat in je op.
De onvolprezen Taaladviesdienst biedt nog een herkomst van de uitdrukking die in elk geval ikzelf ronduit herkenbaar vond én het Duitse woord: een Treppenwitz. Ik voeg daar nog een uitdrukking aan toe uit een andere overbodige taal, namelijk het Engelse parting shot. Dat is net niet helemaal het zelfde: het is minder een gevatte opmerking, esprit, dan een sarcastische afmaker. Daar staat echter tegenover dat het woord een prachtige herkomst heeft: het is een verbastering van Parthian shot.
De Parthen waren een ruitervolk uit Turkmenistan dat tussen pakweg 250 en 140 v.Chr. de macht overnam in het huidige Iran en Irak. Het Parthische Rijk bleef bestaan tot 226 na Chr. Ze waren beroemd om hun cavalerie, die een bijzonder kunstje beheerste: snel boogschieten te paard. Het gaat hier vooral om het snelle. Bij het naderen schoten ze een pijl vooruit; als ze de vijand al te dicht waren genaderd, duwden ze hun knieën tegen de schoften van het paard en begonnen te keren; in het keren losten ze de tweede pijl; een derde pijl losten ze bij het wegrijden. Zie het plaatje hierboven boven. Een Hongaarse re-enactor die dit beheerste, vertelde me dat het speciale training vergde en een enorme vertrouwdheid veronderstelde tussen mens en dier. Ik geloof het meteen.
Het gaf de Parthen een enorm tactisch overwicht: drie pijlen lossen in de tijd waarin je tegenstander er één loste. Westerse legers namen óf oosterlingen in dienst – Alexander de Grote deed dat bijvoorbeeld – of investeerden enorm in de eigen opleiding van dit soort ruiters. De Romeinse cavalerie kon het na verloop van tijd ook, maar de manoeuvre bleef aangeduid worden als het Parthische Schot.
De afbeelding hierboven toont een Amazone die een Parthisch Schot lost, en is onderdeel van een als urn gebruikt bronzen mengvat dat is gevonden in een Etruskisch graf. Het is nu te zien in het British Museum. Een en ander is gemaakt rond 480 v.Chr. en het feit dat het Parthische Schot toen al bekend was in het westen, zegt veel over de enorme indruk die de manoeuvre op de tijdgenoten heeft gemaakt.
Het lijkt me zinvol onze taal te verrijken met de uitdrukking “Parthisch schot” om aan te duiden wat in overbodige talen l’esprit d’escalier, Treppenwitz of Parthian shot heet.
[Dit was de 311e aflevering in mijn reeks museumstukken; een overzicht is hier.]
Parthisch schot: het maken van drie gevatte opmerkingen en dan hard wegrennen in de tijd dat je staan blijvende opponent niet verder komt dan éen opmerking.
Begrijp ik hier nu uit dat het Parthische schot geen doel treft, zoals dat voor de esprit d’escalier en de Treppenwitz geldt? Volgens mij is het Parthische schot een pleiterik.
PS. Overigens had Simon Stevin natuurlijk gewoon gelijk.
En dan was ‘Nederlands’ voor deze Bruggeling uiteraard synoniem aan ‘Vlaams’.
Goed idee Jona. Maar lost mijn probleem niet op. Heb altijd veel respect gehad voor mensen die meteen gepaste reactie kunnen terugvuren.
Ik weet altijd wat ik had moeten repliceren … ‘S avonds in mijn bed!
Bestaat daar een gepaste uitdrukking voor? Of kunnen we er een creëren.
Die Etruskische Amazone vuurt dus een Parthisch schot af, een eeuw voordat de Parthen binnen het gezichtsveld van de Hellenistische wereld verschenen. De Etrusken zullen waarschijnlijk van de ruitervolken die in de Oekraine leefden hebben gehoord, die de Grieken de Skythen noemden. Je zou het dus in dit geval eigenlijk een Skythisch schot moeten noemen. Dat is niet zo vreemd, het bijzondere kunstje van de Parthen werd door alle nomadische herdersvolken van Azië beheerst, en door hen naar het Midden Oosten gebracht. Wat de kunstenaar niet wist is dat de Iraanse nomaden hun pijlen niet op de rug bewaarden, maar op de linkerdij in de zogenaamde gorytus. Waarschijnlijk waren het overigens geen drie maar vijf pijlen die razendsnel achter elkaar werden afgevuurd in de paar sekonden dat de ruiter omkeerde en er weer vandoor ging. De nog af te schieten pijlen werden door de Skythen en de Parthen gewoonlijk in de linkerhand tegen de boog geklemd, terwijl daarvoor de Neo-Assyriërs en daarna de Turken en Mongolen de extra pijlen gewoonlijk met hun middelvinger en pink in de rechterhand klemden.
Klopt als een bus.
Komisch, want weinig talen zijn zo afhankelijk van invoer als juist het Nederlands.
Afhankelijk zou betekenen dat we niet zonder kunnen. Ik verkies de term “open voor…”.
De relatie Parthian/parting shot is niet onomstreden:https://www.phrases.org.uk/meanings/parting-shot.html
Kunt u zonder de woorden spiegel (uit het Latijn) en computer (uit het Engels)?
“het Nederlands heeft geen woord voor l’esprit d’escalier.”
Daar staat dan weer tegenover dat ons woord ‘gezellig’ in (bijna?) geen enkele andere taal met één woord te vertalen valt.
‹ Cosi › , ‹ Gemütlich › , ‹ hygge › (Deens)
Marcel, ik vermoed dat je ‘cozy’ bedoelt.
Zeer zeker, dank.
Hygge ken ik niet, cozy is echt iets anders (meer iets van jij in je luie stoel voor de open haard), gemütlich komt in de buurt maar is meer knus, ook weer in de richting van cozy. Gezellig is een sfeer die je voor een ruimte, een groep, een gebouw kunt gebruiken. Die andere hebben dat minder of niet.
Het woord “Hygge” is niet te vertalen maar gelukkig wel uit te leggen. Het komt uit het Deens en de betekenis is een combinatie van geluk, tevredenheid, gezelligheid, warmte, saamhorigheid en knusheid. Je kunt rustig stellen dat alle mensen streven naar een optimaal hygge-gevoel. De vraag is alleen, hoe bereik je dat? De Denen weten het als geen ander. Denen schijnen het gelukkigst te zijn van alle mensen op de wereld. Dat komt o.a. door het feit dat Denemarken een land is waar zorg en veiligheid heel goed geregeld zijn. Dat geeft mensen een veilig en gelukkig gevoel. Daarnaast hebben de Denen verstand van wat hygge is en hoe je een hyggelige sfeer kunt creëren in je omgeving. [Bron: Recensie op Hebban van een boek van Meik Wiking]
Het is tegenwoordig een hype en in de boekwinkels struikel er over in de afdeling wellness, geluk, mindfulness, etc. Mij spreken dit soort boeken minder aan.
Dat het woord ‘gezellig’ niet in één woord in andere talen gezegd kan worden, is volgens mij
een diep vastgeroest cliché bij veel Nederlanders en ik vraag mij af of dat ooit wel grondig onderzocht is. In het Frans heb je het woord convivialité dat goed lijkt op een sfeer die wij ‘gezellig’ zouden noemen.
Van de Eskimo’s wordt ook gezegd dat ze wel twintig woorden hebben voor sneeuw en dat schijnt ook al een cliché te zijn.
Ein Prosit, ein Prosit, die Gemütlichkeit!
We WILLEN dat het onvertaalbaar is dat is juist zo veelzeggend. Zo’n knus gezellig woord, helemaal van ons.
Klopt! Het feit alleen al dat we het willen is super knus en gezellig. Ik houd persoonlijk ook van gezelligheid, vooral in de wintermaanden als je heerlijk naar een leuke Krimi kunt kijken in je winterhol, gordijntjes dicht. “Ohne Krimi geht die Mimi nicht ins Bett! Soms denk ik, als ik naar een natuurfilm kijk, hadden we maar zo’n hol als de ijsbeer.
Prettiger Nederlands zou Parthenschot zijn. Stotteraars zijn blij dat deze manier van boogschieten niet in Schotland in zwang was.
Wat een leuk stukje!
Volgens Le Grand Robert mag je zowel ‘avoir l’esprit de l’escalier’ als ‘avoir l’esprit d’escalier’ zeggen. De definitie luidt: avoir un esprit de repartie qui se manifeste à retardement, trop tard. Volgens sommigen zou het berusten op een uitlating van Diderot in zijn Paradoxe sur le comédien: “Cette apostrophe (de Marmontel) me déconcerte et me réduit au silence, parce que l’homme sensible, comme moi, tout entier à ce qu’on lui objecte, perd la tête et ne se retrouve qu’au bas de l’escalier.”
Ander citaat: “Je me suis dit nettement tout ça, mais un peu trop tard, en revenant. Ça s’appelle l’esprit de l’escalier. ” (J. Romains, les Hommes de bonne volonté, t. VII, p. 308).
Dat wordt in Onze Taal wel goed weergegeven, maar ik denk dat je het in het Nederlands nog het beste kunt vertalen door: niet genoeg ad rem zijn, zij het dat je er een Latijnse uitdrukking voor nodig hebt, die echter voldoende ingeburgerd is in de Nederlandse taal. Eigenlijk dus het juiste moment om een vervelende opmerking of belediging op een gevatte manier te pareren voorbij laten gaan.
De verwijzing van Dirk m. b. t. het verband tussen parting shot en Parthian shot toont inderdaad aan dat het verband tussen beide termen niet direct voor de hand ligt.
Een beter synoniem zou zijn ‘afterwit’ of ‘come-back”.
Afterwit heeft als een van zijn betekenissen: A good comeback, retort one thinks of only after the end of discussion or after leaving a social gathering.
Synonyms: l’esprit de l’escalier, staircase wit, (neologism) retrotort (Bron: Wiktionary)
Van de term Treppenwitz geeft de Duden als definitie: Lehnübersetzung von französisch ‘esprit d’escalier’; eigentlich = Einfall, den man erst beim Weggang (auf der Treppe) hat. Maar het heeft ook nog een andere betekenis, nl. : Ein Vorfall, der wie ein schlechter Scherz wirkt. Dus een ‘slechte, misselijke grap’ Ook heeft het in het moderne Duits ook de betekenis van: iets waarom men zou lachen, als het niet zo treurig was. De betekenis die Treppenwitz oorspronkelijk had, nl. ‘esprit de l’escalier’ is volgens de volgende site in het moderne Duits min of meer verdwenen.
Zie: https://krautblog-ulrich.blogspot.com/2013/09/word-of-month-treppenwitz.html
Nog opmerkelijker is dat de Indianen van Noord-Amerika, en dan vooral de Comanches, die pas in de loop van de 18e eeuw met paarden in aanraking kwamen, binnen enkele generaties even goed konden paardrijden als die Centraal-Aziatische volken en hun eigen versie van dit trucje ontwikkelen: ze hingen in volle galop naast hun paard en schoten hun pijlen onder de nek van het dier door. Zo hadden ze hun paard als dekking en konden ze hun pijlen sneller afschieten dan de blanken hun geweren konden laden. (Ouwe western-liefhebber, dat ben ik.)
l’esprit d’escalier = mosterd na de maaltijd
Niet helemaal hetzelfde, want lang niet alle mosterd na de maaltijd bevat l’esprit d’escalier.
Om het Hebreeuwse woord ‘dabar’ te vertalen zijn ook twee Nederlandse woorden nodig.
Aangezien ik zelf ook vaak nogal secundair reageer en dus het moment mis zou inderdaad een woord hiervoor fijn zijn. Nu kun je het zelfs niet met een woord aanduiden/concretiseren.. En dan heb je dubbel niks.
Om in secundaire stijl te blijven ik vind nav de eerdere reacties iets met mosterd eigenlijk wel verhelderend.
Een mosterdmoment ? (Of om Stevin in zijn graf te kietelen een “moutarde”)
Of een post rem opmerking? (ipv ad rem)
Of een kwankslag (als mislukte kwinkslag)?
Heel aardig om te zien dat de taalkwestie ons meer lijkt te boeien dan het oudheidkundig onderwerp.
Wij kennen inderdaad niet één woord voor dit verschijnsel, maar wel een uitdrukking die m.i. precies hetzelfde uitdrukt: “’s Avonds, in bed, dan weet je wat je had moeten zeggen…”
Als hadden komt, is hebben te laat
“l’homme sensible [] ne se retrouve qu’au bas de l’escalier ” (Diderot geciteerd door Roger): pas onderaan de trap kom je erop, dus ‘een natrapje’.
Wat een mooie vaardigheid, zo’n Parthisch schot. En een nieuw woord in het NL: fantastisch, ik ga het meteen opnemen…. Parthisch schot, Parthisch schot, Parthisch schot…… (nog wel even oefenen).