In mijn eerste stukje over mijn lezing bij “Oog op de Oudheid” vertelde ik dat wetenschap sowieso een subjectief element heeft en in het tweede gaf ik aan dat onderzoekers deze vrijheid nogal eens gebruiken om hun onderzoeksresultaten mooier voor te stellen dan ze eigenlijk zijn. Daar voegde ik nog aan toe dat de verworven data soms vals zijn.

Het wetenschappelijke aanbod, dat weliswaar het minst slechte is waarover de mensheid beschikt maar dat bepaald beter zou kunnen, komt vervolgens bij de media en journalisten willen weliswaar enerzijds inzicht geven in het wetenschappelijk proces, maar moeten uiteindelijk wel nieuws hebben. Er gaat daardoor veel aandacht naar doorbraken en ontdekkingen, waardoor de kern van de geesteswetenschappen, het doorgronden van het eigen denken, onderbelicht blijft. Classici houden doorgaans vast aan die kern en zijn daardoor voor de media oninteressant; archeologen hebben hun geesteswetenschappelijke essentie opgegeven en presenteren alles maar als ontdekking, ook als het dat feitelijk niet is.

Saaie frames

Nieuws vergt echter duiding. En dat kan niet iets zijn als “de DNA-revolutie leidt tot nieuwe heuristieken, namelijk een wijdere filologische hermeneutische horizon”. Dat is weliswaar de crux, maar de gemiddelde lezer haakt af. Journalisten vallen daarom terug op vertrouwde frames. Die komen vrijwel allemaal uit de negentiende eeuw.

• Het frame dat deze of gene archeologische vondst bewijst dat de Bijbel gelijk had of niet. Denk weer even aan het jaarlijkse paleis van David. In feite is dit een uitloper van de negentiende-eeuwse tegenstelling tussen wetenschap en religie. Die discussie is allang voorbij en is wetenschappelijk niet heel erg relevant. Met religie heeft het evenmin veel van doen.
• In het verlengde daarvan: het frame van de christenen als de grote boemannen. Er valt best over de waarde van het christendom te discussiëren – hier of daar – maar om de Oudheid erbij te halen, zoals in dat malle boek van Catherine Nixey, is zó negentiende-eeuws.
• Het nationalistische frame, zoals de Cyruscylinder als mensenrechtendocument. Want we geloven blijkbaar nog steeds dat de hedendaagse naties, die in wezen zijn geconstrueerd langs de in de negentiende eeuw ontdekte taalfamilies, antieke wortels behoren te hebben.
• Het Oost-West-frame: het achttiende-eeuwse denkbeeld dat de Europese cultuur voortbouwt op de Griekse en iets nieuws was ten opzichte van de oud-oosterse culturen. We kunnen inmiddels hiëroglyfen en spijkerschrift lezen maar desondanks is dit frame teruggekeerd na de Amerikaanse inval in Irak.
• Relaties met de populaire cultuur: Asterix en Indiana Jones. Dit werkt als clickbait en dat zou op zich niet erg hoeven zijn – lees dit leuke stuk – als er, wanneer de aandacht eenmaal is getrokken, maar een vervolg is. Zolang Asterix voor veel mensen echter de enige kennismaking is met de Romeinen en zolang Indiana Jones de enige archeoloog is, stimuleert dit frame vooral desinformatie.
• Relaties met “stoere verhalen”: vooral grote-mannen-geschiedenis, dus Hannibal of Caesar of weer een keizer die de macht naar het hoofd is gestegen.
• Het jaarlijkse “alfa’s zijn wél nuttig”-stukje. Doorgaans komt een wetenschapper aan het woord die allerlei dingen claimt over het belang van zijn of haar vakgebied, maar het niet toont en dus vooral vermoeide lezersreacties krijgt. Pro-tip voor geesteswetenschappers: claim geen relevantie zolang je geen adequate websites hebt waarin je én de conclusies presenteert én de gebruikte methoden.
• En verder gebruiken journalisten graag hijgerige woorden als “schat” en “mysterie”. En vanzelfsprekend is alles “het Pompeii van [vul naam regio in]”.

Als het met frames als het bovenstaande niet lukt, schrijven journalisten niet. De grootste doorbraak in het Nederlandse oudheidkundig onderzoek van de laatste jaren, de vaststelling van de chronologie van het Midden-Brons dus, is hierdoor onderbelicht gebleven. Nieuwe ideeën over de Oudheid komen, ondanks de schijn dat er nieuws is, in de media nauwelijks aan bod. Wat in feite gebeurt is dat allerlei informatie, toegesneden op wat vertrouwd is, ongefilterd over het publiek wordt uitgespoeld. Het is junk-nieuws, die het zicht blokkeert op het eigenlijke nieuws.

Hoe het beter kan? Daarover in een volgend stukje meer, maar het moge duidelijk zijn dat ik hoop op andere frames en op minder gemakzuchtige journalistiek. De wetenschap zal dus meer werk van haar voorlichting moeten maken. De feitelijke vraag is of de huidige universiteit in staat is tot echte verandering.

[Wordt vervolgd]