Ik vertelde gisteren dat ik zou gaan bloggen over wat bekend is komen staan als de Von Stauffenberg-coup. Dat is geen werkelijk goede naam, want de groep die in juli 1944 probeerde Hitler uit de weg te ruimen, was breder dan alleen de vriendenkring van de Württembergse aristocraat. De samenzwering bestond bovendien al voordat Von Stauffenberg erbij betrokken raakte.
In feite is er altijd Duits verzet tegen de Nazi’s geweest. De socialisten, de kerk en diverse intellectuelen hadden Hitlers machtsovername echter niet kunnen verhinderen en waren evenmin in staat geweest te beletten dat de wetgeving werd aangepast, dat het luisteren naar buitenlandse radiostations werd verboden en dat de Hitlergroet werd geïntroduceerd. Toch waren er protesten, zoals dat van de conservatieve burgemeester van Leipzig, Carl Goerdeler, die het te zot voor woorden vond dat de Nazi’s een standbeeld van de joodse componist Felix Mendelssohn uit zijn stad verwijderden, daarom in 1937 zijn ambt neerlegde en vervolgens een verzetsgroep organiseerde. Via allerlei kanalen, zoals de diplomaat Ulrich von Hassell, had deze groep contact met de geallieerden.
Goerdeler werkte ook samen met generaal Ludwig Beck, die in 1938 ontslag had genomen uit het leger omdat hij Hitlers oorlogsplannen onuitvoerbaar achtte. Het zou te ver gaan te zeggen dat de groep rond Goerdeler en Beck eensgezind was, maar ze maakten plannen voor een nieuwe grondwet en vanuit legerkringen zijn diverse aanslagen op Hitler gepleegd, die stuk voor stuk waren mislukt. Goerdeler was overigens geen voorstander van moord.
Dit was ongeveer de situatie toen Claus von Stauffenberg betrokken raakte bij het complot. Zijn vader had ooit een hoge functie gehad aan het hof van de koning van Württemberg, zodat de Von Stauffenbergs van tijd tot tijd verbleven in het Altes Schloß in Stuttgart, waar nu het Württembergisches Landesmuseum is gevestigd. (Ik heb het altijd een intrigerende gedachte gevonden dat Claus von Stauffenberg en zijn oudere broers Alexander en Berthold hebben gespeeld te midden van een van de mooiste oudheidkundige collecties van Duitsland.) Een van de huisvrienden was de dichter Stefan George, waarover later meer. Berthold werd jurist, Alexander werd archeoloog (en zou na de oorlog werken in Segesta) en Claus werd, zoals een aristocraat betaamde, cavalerie-officier. Er zijn foto’s waarop hij te paard zit, maar de cavalerie draaide in deze tijd natuurlijk al vooral om het tankwapen, dat in Duitsland werd ontwikkeld door een andere bekende officier uit Stuttgart, Erwin Rommel. (Ze zouden elkaar in 1943 in Tunesië ontmoeten en Von Stauffenberg had geen hoge dunk van zijn stadsgenoot.)
Claus von Stauffenberg zou, als een Duitse officier had mogen stemmen, op de NSDAP hebben gestemd. Hij was echter geen bewonderaar van Adolf Hitler. Toen in 1939 de oorlog uitbrak, was zijn commentaar: “Der Narr macht Krieg”. Het is lastig Von Stauffenbergs tegenstrijdige politieke ideeën werkelijk te peilen. Eén fragment uit een brief, geschreven tijdens de oorlog in Polen, illustreert de moeilijkheid:
Die Bevölkerung ist ein unglaublicher Pöbel, sehr viele Juden und sehr viel Mischvolk. Ein Volk, welches sich nur unter der Knute wohlfühlt. Die Tausenden von Gefangenen werden unserer Landwirtschaft recht gut tun. In Deutschland sind sie sicher gut zu gebrauchen, arbeitsam, willig und genügsam.
Hier lijkt een verdediger van de nationaalsocialistische rassenleer aan het woord. Tegelijk moet gezegd dat dit soort meningen in de vooroorlogse tijd niet heel ongebruikelijk waren. En er is nog iets: deze brief is verstuurd met de veldpost. De censor las mee en niemand aan het front kon het achterste van zijn tong laten zien.
Een jaar later was Claus von Stauffenberg al kritischer. “Zuerst müssen wir den Krieg gewinnen,” schreef hij aan zijn broer Berthold. “Wenn wir nach Hause kommen, werden wir mit der braunen Pest aufräumen.”
Die thuiskomst duurde nog even. Claus von Stauffenberg was actief in Frankrijk en in Tunesië, raakte daar in april 1943 zwaar gewond en keerde terug naar Duitsland, minus zijn rechterhand, zijn linkerpink en ringvinger en zijn linkeroog. Een nieuw brieffragment toont dat hij niet langer tot na de oorlog wilde wachten met het opruimen van de bruine pest.
Es ist Zeit, daß jetzt etwas getan wird. Derjenige allerdings, der etwas zu tun wagt, muß sich bewußt sein, daß er wohl als Verräter in die deutsche Geschichte eingehen wird. Unterläßt er jedoch die Tat, dann wäre er ein Verräter vor seinem eigenen Gewissen.
Dit was de man, zevenendertig jaar oud, die in contact kwam met de groep rond Goerdeler en Beck. Er wordt wel beweerd – ik meen het me uit de speelfilm Valkyrie te herinneren – dat Von Stauffenberg er als eerste op zou hebben gewezen dat een moordaanslag op Hitler niets zou oplossen. De aanname dat als dit eenmaal gebeurd zou zijn, een burgerlijk kabinet onder een politicus als Goerdeler kon aantreden, zou door Von Stauffenberg als onjuist zijn doorzien aangezien dat alleen zou leiden tot een machtsovername door Himmler en de SS. Het was dus beter een plan te maken waarmee de gevaarlijkste leden van de Nazi-top de schuld zouden krijgen van de moord op Hitler, omdat alleen op die manier de terugkeer naar een burgerlijk kabinet mogelijk zou zijn.
Dat Von Stauffenberg als enige zou hebben ingezien dat er meer nodig was dan tirannenmoord, is echter legendevorming. De verzetsgroep was al bezig informatie te verzamelen waarmee ze de schuld van een moord op Hitler in de schoenen konden schuiven van enkele voorname SS-ers. Daarover morgen meer. Voor het moment zorgde een wederzijdse kennis van Von Stauffenberg en generaal Beck, generaal Friedrich Olbricht, ervoor dat de gehandicapte officier een bureaufunctie kreeg in het Bendlerblock, het kantoor van de Wehrmacht in Berlijn.
[Terug naar deel één; wordt vervolgd]
“In feite is er altijd Duits verzet tegen de Nazi’s geweest.”
Je fascinatie voor Von Stauffenberg wordt een beetje eigenaardig. Hij was lang niet de eerste die een aanslag pleegde.
https://de.wikipedia.org/wiki/Liste_der_Attentate_auf_Adolf_Hitler
Mijn favoriet is Georg Elser. Hij werd op 9 april 1945 vermoord te Dachau. Dat bewijst dat kampcommandanten (in dit geval Eduard Weiter) Hitler’s directe controle niet nodig hadden voor hun moordpartijen.
“dat alleen zou leiden tot een machtsovername door Himmler en de SS”
Te gemakkelijk. Göring stond in 1944 buitenspel, maar Göbbels, Bormann en in mindere mate Speer hadden hun eigen machtsbases gevestigd. Daar had Himmler niet zomaar aan voorbij kunnen gaan. Dit versterkt wel je volgende zin over de noodzaak minstens drie van de vier aan te pakken; zoals ik al schreef was Speer wellicht overgelopen.
‘Göring stond in 1944 buitenspel’
– Ik weet niet of je dat zo kunt stellen. In april 1945, toen het eind nabij was, hield AH een toespraak, waarin hij Göring nog de tweede man noemde en gaf ook te kennen dat Göring de meest geschikte man was om met de geällieerden over de voorwaarden tot overgave te onderhandelen. De val van Göring was waarschijnlijk te wijten aan Bormann die erin slaagde om over drie andere generaals roddels te verspreiden bij Hitler; hij las ook alle telegrammen, ook de telegram die Göring stuurde, waarin hij Hitler vroeg om te bevestigen dat hij de tweede man was, zoals in 1941 door een decreet vastgesteld was.
Het gekonkel van Bormann leidde er uiteindelijk toe dat Hitler in zijn politiek testament (29 april 1945) Göring al zijn functies ontnam wegens hoogverraad. Kort tevoor was hij al gevangen genomen. Göring was immers al begonnen een nieuwe regering te vormen en ondernam pogingen om met Eisenhower te onderhandelen. Hij zat in het zuiden en een telegram van hem werd door Bormann onderschept en de rest is te lezen in:
https://www.wikiwand.com/nl/Hermann_Göring
Naast de door u genoemde andere figuren waren er nog een aantal anderen die je had moeten uitschakelen c.q. aan je zijde krijgen. Ik noemde hondstrouwe Keitel, von Dönitz, Hess. Een onzekere factor in het voorbereiden en het plegen van aanslagen was dat de gezindheid jegens AH moeilijk te peilen was onder de hoogste generaals en dat ze elkaar niet vertrouwden. Daardoor was het riskant om iemand op de hoogte te stellen van een plan. Zelfs in de film Der Untergang van Ganz zie je nog illustraties van dit fenomeen.
– Of Speer zou zijn overgelopen, betwijfel ik. Hij heeft in Neurenberg een niet geheel betrouwbaar verhaal opgedist,waarin hij beweerde dat hij zelf een aanslag met gas op Hitler had voorbereid tijdens zijn laatste bezoek aan de bunker van Hitler. De rechters in Neurenberg zijn er ingetrapt. Aan het waarheidsgehalte ervan wordt getwijfeld. Speer was behoorlijk verknocht en vice versa. Ik heb een paar biografieën van hem gelezen o.a. van Joachim Fest en van Gitta Sereny en daar komt hij voor mij toch eerder als een opportunist naar voor.
.Speer was behoorlijk verknocht en vice versa.
moet zijn: Speer was behoorlijk verknocht aan Hitler en vice versa.
Mee eens maar er zijn allerlei speculaties mogelijk.
De meest waarschijnlijke vind ik: deze laatste aanslag kwam te laat.
Overigens: Hess zat allang in Engeland.
Zeker, Robbert, je hebt gelijk en dat wist ik ook wel. Gewoon stom van mij om Hess in dat rijtje te zetten. Ik geloof dat het even door mijn gedachten geglipt is dat we het hier hadden over de mislukte aanslag van Von Stauffenberg c.s. Sinds medio 1941 heeft Hess geen enkele rol meer gespeeld als waakhond van Hitler. Ik dacht aan de lijst die FrankB aanhaalde en tot zijn verdwijning naar Engeland was Hess in de entourage van AH een belangrijke klip die genomen moest worden, maar nogmaals stom van mij.
Die Hess en alles wat erom heen gespeculeerd wordt blijft toch een buitengewoon mysterie, dat waarschijnlijk nooit opgelost zal worden. Nog een interessant vrij uitgebreid artikel hierover is: Hess,%20Rudolf%20-%20TracesOfWar.nl.html
Sorry, dit is de juiste link:
https://www.tracesofwar.nl/articles/3824/Hess-Rudolf.htm?c=gw
😌
Zeer interessant.
Het begin: hoe de vroegere nobody Hitler intelligente mensen aan zich wist te binden.
Het einde: de vliegreis die alleen een romanschrijver zou verzinnen.
Hé, dat van het museum, dat de drie jongens daar opgroeiden, dat is fascinerend. Je begrijpt Alexander von Stauffenberg ineens beter.
Of we verbeelden ons dat. Alexander werd kunsthistoricus/archeoloog. Zijn broers werden het niet.
…Het is lastig Von Stauffenbergs tegenstrijdige politieke ideeën werkelijk te peilen…
Dat klopt, maar uit de door jou aangehaalde citaten uit VS’s brieven zou ik willen kwalificeren als tegenstellingen tussen zijn politieke ideeën en zijn morele opvattingen over de verschrikkelijke misdaden die de Nazi’s aan het uitvoeren waren. De Wehrmacht had meer moeite met het geklungel en de incompetentie van AH als militair strateeg dan met zijn uitroeiïngsstrategieën. I.h.a. hebben ze minder oorlogsmisdaden gepleegd dan de SS, maar hun aversie tegen AH en zijn slaafse lakeiën (Joden, Keitel, etc.) waren toch eerder gebaseerd op de ergernis over de geostrategische blunders van Hitler en zijn jaknikkers in Berlijn. Ik ben het met je eens dat moeilijk is te peilen of de morele bezwaren van Von Stauffenberg c.s. ondergeschikt waren aan zijn ontevredenheid over de militaire competentie van een dictator omringd door trouwe vazallen. Daar zullen we misschien nooit achterkomen.
Correctie zin 8 van onderaan:
… tegen AH en zijn slaafse lakeien (Jodl, Keitel, etc.) waren …
En er was natuurlijk ook wel een zekere wrok dat de oude adel bevelen moest aannemen van een omhooggevallen korporaal.
Liep het toch wel los met die militaire incompetentie van Hitler?
https://yalebooks.yale.edu/book/9780300205985/first-soldier
Ik heb de conclusie ingekeken en ja het liep toch wel los met de militaire incompetentie van Hitler stelt Stephen G. Fritz.
Magnus Brecken laat geen spaan heel van Albert Speer, ook niet van zijn bewering Hitler in 1945 nog te hebben willen vermoorden.
https://geschiedenis-winkel.nl/albert-speer-magnus-brechtken.html
(het gisteren vermeldde boek van Roger Moorehouse geeft Speer hier nog het voordeel van de twijfel (hoofdstuk 8))
De ellende met historici is dat ze maar blijven herzien…😩
Vanuit een niet-Duits perspectief is het waarschijnlijk maar beter dat Walküre
mislukte.
Vanuit het perspectief van lui die graag fantaseren was het beter geweest die hele Nazi kliek uit te nodigen voor een avondje naar de film. 😉
Die groep rond de samenzweerders koesterde nogal eens twijfelachtige ideeën rond de rol van Duitsland in Europa, democratie en de vermeende rol van Joden. Dat deze groep geen rol kreeg in het naoorlogse Duitsland is voor iedereen beter geweest. Dat is geen vrijblijvend fantaseren.
Bedenk wel dat die twijfelachtige ideeën zijn gedocumenteerd in het verslag van de “Sonderkommission des Reichssicherheitshauptamtes zur Aufklärung des Anschlags auf Hitler”. In de Gestapo-gevangenis zal menigeen bedenkelijker ideeën hebben genoemd dan ze feitelijk hebben gehad.
Ik ben daar sceptisch over.
Staufenberg bijvoorbeeld heeft het nooit tot een Gestapo-verhoor gehaald. Hij wilde de Duitse grenzen van 1939 nog aanhouden in een eventuele naoorlogse regeling. (Ok als we dat alleen weten uit de verhoren van anderen weet ik het ook niet meer.)
Wat hadden die ondervraagden nog te winnen door tegenover de Gestapo blijk te geven van rechts/conservatieve nationalistische ideeën? Alsof dat nog iets uitgemaakt had.
Berthold von Stauffenberg heeft de Gestapo verteld over zijn broer en dat is voornaam bewijs geweest. Veel samenzweerders hebben geprobeerd tijd te winnen met ingewikkelde, niet per se juiste verklaringen. En de Gestapo naar de mond praten léék een manier om de dodendans te ontspringen. Berthold is daar niet in geslaagd, maar Alexander is redelijk makkelijk door de verhoren gerold.
De naam van componist “Felix Mendelsohn” hoort met een dubbele -s-geschreven.te worden.
Verbeterd