Het zal u afgelopen weekend duidelijk zijn geworden dat Von Stauffenberg me fascineert. Ik heb mezelf afgevraagd waarom eigenlijk. In elk geval speelde een rol dat ik in Stuttgart een expositie heb bezocht waar ik voor het eerst las over de eedaflegging. Alle theatraliteit ten spijt zit daar iets in dat me boeit: het aristocratische ideaal. Ik bedoel daarmee niet dat je door geboorte een beter mens bent, maar dat je “durch großen Sinn, Zucht und Opfer den anderen vorangehen” wil. Het is een Bildungs-ideaal.
Let wel: de gezworenen bedoelden er méér mee. Zij verachtten de gelijkheidsleugen, eisten respect voor de van nature bestaande rangen (de geboorteadel dus) en wilden weliswaar de anderen door inzicht, tucht en offerbereidheid voorgaan, maar zagen zich daarbij als leidinggevenden en niet als leraren, opiniemakers of wegbereiders. Dat gezegd zijnde: er is iets te zeggen voor het idee je positief te willen onderscheiden, een nadere verplichting jegens de gemeenschap aan te gaan, jezelf tot iets te verplichten. Ook is er iets te zeggen voor de stelling dat als je geprivilegieerd bent, de lat voor jou hoger ligt. Het is de boodschap van de Ilias, van het Wilhelmus en van Spiderman: with great power also comes great responsibility.
***
Een tweede gedachte. Elke menselijke logica was tegen de samenzweerders. Hoewel ze konden rekenen op vele sympathisanten, was de groep die wist dat er een bom zou afgaan en op de hoogte was van de aanpassingen aan Walküre, maar klein. Desondanks namen ze het op tegen een supermacht die op alles was voorbereid. De samenzweerders moeten hebben geweten dat hun kansen verwaarloosbaar waren. Hun optreden was, vanuit de wereldse wijsheid bezien, irrationeel.
En toch. Ooit heb ik iemand het volgende ethische dilemma horen schetsen: stel, er staat iemand met een mitrailleur achter je die jou opdracht geeft iemand dood te schieten, anders schiet hij jullie allebei dood. Het is logisch dat je de trekker overhaalt want één dode is minder erg dan twee. Je kunt ook de logica van de situatie afwijzen, weigeren en solidair zijn met degene die sowieso zal worden gedood. De Franse filosoof Camus noemde dat een “heroïsche daad”. Het is wat de samenzweerders deden: ze vertikten het te aanvaarden dat we leven in een wereld waarin Goliath het altijd wint van David. Men hoeft niet te hopen om iets te ondernemen, noch te slagen om te volharden.
***
Nog een losse gedachte. Terwijl ik blogde, kreeg ik op de sociale media verschillende keren te horen dat Von Stauffenberg geen engel was. Dat is waar en ik heb, geloof ik, wel duidelijk gemaakt dat ook ik hem niet beschouw als lelieblanke held. Hij heeft het Nazi-regime te lang gesteund en afgaand op de overgeleverde documentatie had hij Duitsland geen toekomst te bieden: hoewel de samenzweerders openstonden voor samenwerking met de communisten, lijkt Von Stauffenberg geen democraat te zijn geweest en het voornemen Duitsland te redden door een aparte vrede te sluiten met de westelijke geallieerden, was onhaalbaar.
Het is echter te gemakkelijk hem die fouten al teveel na te dragen. Ik heb weleens eerder geblogd over het type argument waarin iemand die iets onderneemt, wordt aangevallen op het gegeven dat hij of zij onvoldoende consequent is en dus hypocriet. Als iemand het bijvoorbeeld opneemt voor de rechten van een of andere minderheidsgroep krijgt ’ie naar het hoofd geworpen dat ’ie niet opkomt voor álle minderheden. Dit is echter in feite geen verwijt – dat wil zeggen: kritiek die je formuleert opdat de bekritiseerde zich ermee kan verbeteren – maar een manier om jezelf vrij te pleiten. Dat je zelf geheel niets deed is minder erg als die ander te weinig deed. Von Stauffenberg deed tenminste iets, de maarschalken deden dat niet.
***
En nog een laatste slotgedachte. Al een tijdje staan de opvattingen van de joodse wijze Maimonides over Grote Verzoendag op mijn radar en die hielpen me te begrijpen wat me in Von Stauffenberg aanspreekt. Maimonides beschouwde zonde als een verdwaald raken, als uit het oog verliezen van de juiste weg. Verzoening, teshuvah, is terugkeer naar die weg, zodat de verdoolde weer aansluiting heeft bij de andere leden van de groep.
Maimonides onderscheidt daarbij drie stappen: het inzicht dat je verdwaald bent geraakt, spijt daarover (die zich eventueel kan vertalen in een schadevergoeding aan een benadeelde partij) en tot slot het voornemen het niet opnieuw te doen. Dat dient zich te vertalen in concrete stappen. Het doel is zó terug te keren naar de goede weg dat je, als dezelfde situatie zich opnieuw voordoet, de aandrang niet hebt het opnieuw verkeerd te doen. Inderdaad, het gaat erom een beter lid te worden van de gemeenschap. Een Bildungs-ideaal.
De crux zit ’m in de concrete stappen. Nadat Von Stauffenberg aan het Oostfront had ontdekt dat hij niet een regering diende die streefde naar nationaal herstel maar een ongehoord misdadig regime, zocht hij een manier om zijn fout goed te maken. Weliswaar faalde hij daarin, maar ik vind het te verkiezen boven al die bestuurders die een fout toegeven, “sorry” mompelen en denken zo weer verder te kunnen. Stauffenberg is geen democratisch rolmodel maar had wel begrepen dat als je inziet een fout te hebben gemaakt, een excuus alleen onvoldoende is.
Geen “lelieblanke held”.
Dat pleit alleen maar voor Von S. Lelieblanke helden zijn onuitstaanbaar en zelfs ongeloofwaardig.
“with great power also comes great responsibility”
Ook mensen met veel macht zijn nooit lelieblanke helden. Dit valt voor mij onder ethisch reveil – mooie woorden, werkt niet in de praktijk. Ik houd het liever bij Chomsky: macht moet altijd verantwoord worden. Beroep op verantwoordelijkheidsgevoel werkt niet zo heel erg vaak.
“Weliswaar faalde hij daarin”
Mi kon hij niet anders dan falen. Alleen reken ik hem dat nauwelijks aan. Wat men bij achteraf oordelen nogal eens vergeet is dat wij hier en nu over meer info beschikken dan de beoordeelde destijds. Von S kon in 1944 simpelweg niet weten dat hij gedoemd was te falen. En dat vind ik ten alle tijde een verzachtende omstandigheid, juist met mijn gebrek aan enthousiasme voor Von S.
Mijn fascineert Von S om een andere reden, een reden die dichtbij de briljante komedie Lola van Fassbinder staat. Op allerlei manieren belichaamt hij het Duitsland van 1870 tot 1945. Zijn mislukking is de mislukking van de Duitse aristocratie, die dan ook geheel verdwenen is. Zijn poging was een daad van wanhoop om nog iets te redden van het in vele opzichten bijzonder vooruitstrevende Duitsland van pakweg 1910.
Zo had ik het nog niet bekeken, leerzaam, dank je wel!
Oftewel: noblesse oblige.
Waar kan ik trouwens wat meer te weten komen over Maimonides? Klinkt interessant…
Moest ik ook meteen aan denken: niet de privileges, maar juist de verantwoordelijkheden van het aristocratische ideaal – en niet alleen van dat ideaal. Privileges moeten altijd bevraagd blijven worden, ook al voelt een geprivilegieerde zich geroepen een maatschappelijke rol te vervullen. (Maatschappelijke betrokkenheid is geen afkoopsom voor privileges, dunkt me.) Misschien vonden Van Stauffenberg c.s. gelijkheid – beter: egalitarisme – een ‘leugen’, ik vind het nastrevenswaardig. Misschien naïef, wie zal het zeggen…
Ik moest ook denken aan de idee van ‘adel van de geest’. Maar ook daarbij: geen reden om rangen of standen te willen aanbrengen, behouden, verdedigen.
Wikipedia Engels
en
voor deze homo universalis en zijn nog beroemdere stadsgenoot Averroes bijv
https://plato.stanford.edu/entries/maimonides-islamic/
Het is dus naziregime, voor mijn part eventueel met streepje in het midden, maar niet met hoofdletter.
Het is interresanter om te vragen waarom Jona voor de hoofdletter kiest. Net als bij ‘joden’ zit daar misschien een weloverwogen besluit achter.
Zo lijk je met Nazi’s een sterkere breuk te maken van Duitsers. De hoofdletter duidt op een unieke groep in de geschiedenis, daarmee maak je ook meer een breuk met het verleden.
Bij die hoofdletter denk ik aan invloed van het Engels. Het is wachten op toelichting door Jona zelf.
In de USA kan een Democraat heel wel republikein zijn in de zin van voorstander van een republiek, omgekeerd een Republikein in principe ook democraat in de zin van voorstander van democratische besluitvorming. Die vormen met hoofdletter zijn gelexicaliseerd.
Schaakmeester Lod. Prins keerde na Buenos Aires 1939 onbevreesd naar Europa terug: hij was geen jood, hij had immers openlijk met het geloof gebroken. Toen kwam de bezetting (hoofdletter? want we bedoelen er die ene bezetting mee) die hij als chauffeur van Max Euwe overleefde. Zijn broer Martijn overleefde niet en werd op 3 september 1944 naar Auschwitz gedeporteerd.
Echt, werkelijk, ik kan me nauwelijks om die hoofdletters bekreunen. Komma’s zijn zeg maar ook niet echt mijn ding. Die jood/Jood-kwestie en (analoog daaraan) de messias/Messias kunnen me nog wel boeien omdat ze zo absurd zijn. Maar kom op, er zijn echt belangrijkere zaken.
Er zat dus géén ‘weloverwogen besluit’ achter.
Waarvan acte!
Het zijn inderdaad fascinerende gedachten, zoals van Maimonides. Maar de vraag rijst, zoals in iedere goede preek, wat dat nu concreet voor ons eigen leven betekent. En als we naar het weer buiten kijken dan is het niet zo moeilijk om in te zien op welke wijze wij verdwaald zijn. Maar het spijt ons helemaal niet, want we doen liever niets aan de levenswijze die hiertoe heeft geleid. Of hoogstens een paar cosmetische ingrepen. Liever ontkennen we dat de mens iets met klimaatverandering heeft te maken. Want er wel iets aan doen, of er zelfs maar over praten is in elk geval ongezellig. Geen vlees, vis of vliegen. Jakkes. Steek de BBQ maar aan, liefst in ons weekendje Kaapstad.
@jacob krekel
En daar is volgens Albert Camus helemaal niets mis mee. Ik ga ook verder zonnen en neem zo een lekkere hap in een perzik. Wat kon die man toch mooi schrijven over hete dagen. Als het weer beetje afgekoeld is ga ik nadenken over mijn rol in klimaatverandering, het liefst met een kop koffie bestaande uit bloedbonen op het terras.
“En daar is volgens Albert Camus helemaal niets mis mee.”
Staat Camus in bovenstaande blogpost niet wat betreft de ‘heroïsche daad’, dus niet accepteren dat Goliath het altijd wint van David? Dus zoiets als niet accepteren dat de fossiele industrie het zal winnen van de klimaatactivisten. Maar ik wil Camus niet voor mijn karretje spannen… (Of begrijp ik u/je verkeerd?)
“Bloedbonen”
Ga voor fairtrade, dat maakt zo’n terrasje veel leuker.
Overigens excuses aan JL/moderatoren voor het off-topic raken…
Nergens voor nodig. Regel twee spreekt over off-topic-geruzie. en daar is volstrekt geen sprake van. Wat mij betreft bespreken jullie op deze manier het gehele oeuvre van Camus.
Het heeft even geduurd voordat ik besefte wat me tegenstaat in uw reactie – dit is een preek in de goede oude christelijke hel en verdoemenis traditie van “wij zijn allen zondaars”. Ten eerste ben ik dat helemaal niet, niet in de religieuze zin en niet in uw analoge zin.
Ten tweede is uw preek een typisch voorbeeld van de antiwetenschappelijke tendens in het christelijk geloof. Iedere psycholoog kan u vertellen dat een beroep op collectieve verantwoordelijkheid niet werkt. En de combinatie met een beroep op schuldgevoelens heeft zelfs een negatief resultaat. Als iedereen slecht en schuldig is hoeft en zal niemand moeite te doen zichzelf te verbeteren. Zoals wel vaker bereikt een christelijke benadering precies het tegenovergestelde van wat het beoogt.
Christelijk denken werpt weer eens een blokkade op. Dan nog liever het adellijke en meritocratische ideaal van Von Stauffenberg.
Rustig Frank. Het is een warme dag.
Stauffenberg kwam er aan het oostfront achter dat hij een misdadig regime volgde…
couppoging NSDAP november 1923,…1924 Mein Kampf, 1929-1933 SA straatterreur, 1933 afschaffing parlementaire democratie en bergafwaarts met rechtstaat, instelling concentratiekampen, jacht op ook gematigd links, ondanks Concordaat komt eigen RK-kerk onder zware druk, 1934 Nacht van de Lange Messen met ook moord op elitair denkende rechtsautoritaire, ook RK, geestverwanten, couppoging met moord op rechtskatholieke bondskanselier in Oostenrijk, 1935 Neurenberger Wetten, Joden onder toenemende druk, 1938 Novemberpogrom OBA als Kristallnacht, honderden moorden met officiële instemming, positie Joden nog slechter, maart 1939 Duitse agressie tegen ‘rest-Tsjechei’, september inval in Polen gevolgd door brute en dodelijke bezetting, ruim voor de ‘Vernietigingsoorlog’ met instemming legerleiding tegen de Sovjet-Unie juni 1941…
Het concept van een ‘verantwoorlijke, nobele aristocratie’ is volksverlakkerij, letterlijk.
Misschien te vergelijken met veldmaarschalk Erwin Rommel? Wikipedia: ‘Na eerder al geruchten te hebben gehoord wist hij vanaf februari 1944 (via Karl Strölin, een vriend en burgemeester van Stuttgart, nota bene een lid van de NSDAP) definitief af van onder meer de massa-executies van intellectuelen in Polen in het begin van de oorlog (de AB-Aktion, waarbij ook Edmund Rosczynialski, een priester en de oom van zijn vrouw Lucie werd vermoord) en de vernietigingskampen.’
En ja, natuurlijk heb ik als iemand van lang na de oorlog makkelijk paten.
Ik wil Stauffenberg niet de grond in stampen overigens, of zijn broers of andere samenzweerders. Maar er hangen vragen omheen die groter zijn dan individuele moed. De belangrijkste denk ik: was het naoorlogse Europa niet beter af zonder een rechtsconservatieve stroming in Duitsland die zich als zodanig met nieuw prestige in Duitsland kon presenteren? Dat hoopte ik naar voren te brengen. En ik sta heel sceptisch tegenover enige rehabilitatie of idealisering van het verschijnsel ‘aristocratie’.
“with great power also comes great responsibility” – dat is de waarschuwing op een Linux-systeem als je voor de eerste keer een root-terminal start…