Om redenen die u morgen zult begrijpen, ben ik eens gaan turven of de dromedaris in het Nederlands aan het uitsterven is. Ik heb namelijk al jaren de indruk (en blogde daar al over) dat steeds meer mensen het normaal vinden een eenbulter aan te duiden als kameel, hoewel dat een totaal ander dier is, en niet alleen door het dubbele bultenaantal. De dromedaris leeft in het hete Syrië terwijl de kameel is gebouwd op de koude van Centraal-Azië. In mijn herinnering werd het onderscheid vroeger veel preciezer gemaakt. Niemand zou toen hebben gezegd dat het normaal is een dromedaris een kameel te noemen.
Maar goed, dat is slechts mijn indruk. Hoe weet je zeker of die indruk klopt? Ooit zou het uitzoeken eindeloos veel werk hebben gekost maar tegenwoordig zijn er allerlei digitale databanken en doe je het in een paar minuten. Ik heb het eerst geprobeerd bij Nederlab, wat beslist het leukste speeltje is in de taaltuin, maar dat bleek nog niet alle kranten van na 1900 te hebben, terwijl ik die het liefste had. Delpher bood uitkomst, het enorme archief van gedigitaliseerde kranten in de Nationale Bibliotheek.
Ik heb het mezelf niet al te moeilijk gemaakt en me beperkt tot de dromedarissen en kamelen tussen 1960 en 2000. Daarmee heb ik de periode in het vizier van mijn jeugdherinneringen tot en met het einde van de gedigitaliseerde krantenreeks. Ik heb gezocht op woordvarianten en per decennium, en heb niet gekeken of “dromedaris” misschien verwees naar een stadspoort, en evenmin naar “kameel” als afkorting van “scheepskameel”. Hier zijn de resultaten.
In de tweede kolom het aantal dromedarissen dat de krantenkolommen haalde, in de derde kolom de kamelen. Omdat niet in elk decennium evenveel krantenpagina’s zijn geproduceerd, kunnen we geen absolute getallen gebruiken maar neem ik in de vierde kolom het aantal dromedarissen per kameel. Dat loopt dus van ruim 36% terug naar ruim 12%. In grafiek:
Voor zover ik weet zijn er geen massale kamelenziektes geweest waardoor de tweebulters opvallend veel meer in het nieuws zijn gekomen. Ik heb gepiekerd of er andere vertekenende factoren zijn, maar die kan ik niet verzinnen. De enige verklaring die ik kan bedenken, is dat we er veel meer Engelse media bij hebben gekregen, waarin beide diersoorten camel heten. Misschien speelt eveneens mee dat er in onze contreien meer mensen zijn wier ouders Arabisch spreken. In die taal duidt jamal ook op beide dieren, maar ik denk dat Engelse invloed belangrijker is.
Als dit klopt – en eerlijk gezegd heb ik het idee van wel – dan zien we hier dat cultuurcontacten niet per se een verrijking zijn. Onder invloed van de wereldtaal Engels verliest het Nederlands een mogelijkheid een nuancering aan te brengen. Mij zul je niet snel horen spreken over taalverloedering, want taal verandert nu eenmaal voortdurend, maar hier heb ik toch zeg maar iets van hè.
[Met dank aan Ewoud Sanders. Morgen meer.]
En met de kameel gaan we al de mist in. Er zijn twee soorten: Camelus bactrianus en Camelus ferus. Lijken totaal niet op elkaar, maar geven we dezelfde naam.
Niet zo overdrijven!
Wat een interessante gedachtengang en aanvulling.
“Er zijn twee soorten: Camelus bactrianus en Camelus ferus”
Ik heb er een recent review op nageslagen: Pamela Burger The history of Old World camelids in the light of molecular genetics (2016).
Moleculair-genetisch onderzoek wijst erop dat de kamelen van de oude wereld (de Camelini)(‘kamelen’ verwijst hier naar de familie Camelidae, niet naar het genus Camelus!) zich 8-5 miljoen jaar geleden in twee takken spitsten: de huidige afstammelingen van de ene tak hebben één bult en staan bekend als Camelus dromedarius, de huidge afstammelingen van de tweede tak hebben twee bulten. Deze tak splitste zich 1.5-0.7 miljoen jaar geleden opnieuw, de ene tak staat nu bekend als Camelus bactrianus de andere als Camelus ferus. C. bactrianus werd 6–4 duizend jaar geleden gedomesticeerd.
Fylogenetisch gezien kent het genus Camelus dus *drie* (i.p.v. twee soorten): Camelus dromedarius, Camelus bactrianus en Camelus ferus.
Het staat niet in het bovengenoemde artikel, maar er zullen ongetwijfeld biologen zijn die in het (wel in het artikel vermeldde) feit dat hybriden van C. bactrianus en C. ferus vruchtbare nakomelingen krijgen (een serieuze bedreiging voor de erg kleine populatie C. ferus!) aanleiding zien om te menen dat de beide takken tot dezelfde soort behoren,
Dat is niet alleen een kwestie van lumpen of splitten, het heeft ook te maken met een verschil tussen fylogenetisch soortbegippen (die een soort definiëren in termen van stukjes stamboom) en het biologisch soortbegrip (dat een soort definieert in termen van de mogelijkheid vruchtbare nakomelingen te verwekken). Volgens fylogenetische soortbegrippen moeten de huidige ‘wilde kamelen’ en de huidige ‘huiskamelen’ als verschillende soorten gezien worden omdat ze tot twee verschillende takken behoren, volgens het biologische soortbegrip behoren ze tot dezelfde soort omdat ze onderling vruchtbare nakomelingen kunnen verwekken.
Hoe dan ook, afhankelijk van het gehanteerde soortbegrip bestaat het genus Camelus uit de soorten C. dromedaricus, C. bactrianus en C. ferus of uit C. dromedaricus en C. bactrianus, maar er is geen sprake van een genus Camelus met de twee soorten C. bactrianus en C. ferus.
We bedoelen het zelfde Arno. Met twee soorten kamelen bedoelde ik de twee- bulters die wij in het Nederlands aanduiden als kameel. Van de genus Camelus zijn er natuurlijk drie op dit moment.
Dat het overvloedig gebruik van het (bad spoken) English hieraan debet is mag worden vermoed, ben ik met je eens. Dat de Drom(m)edaris te Enkhuizen een vuurtoren is (geweest), nee, daar kan ik niet mee instemmen. Her en der staat wel een groot houten baken – de vaargeul loopt er dicht langs heen. De echte vuurtoren, rijksmonument uit 1700, staat vier kilometer noordelijk buiten de stad nabij het lintdorpje Oosterdijk richting Medemblik (goochel Vuurtoren de Ven). Overigens had van ouds her de hoogste kerktorenspits een belangrijke functie als herkenningsteken voor de scheepvaart, reden waarom rond de Zuiderzee de kerktorens nogal onderscheidende vormen hebben meegekregen.
Feitelijk is de Dromedaris een stadspoort en versterkt havenhoofd. Ik woonde zeventien jaar lang om de hoek en heb als vrijwilliger nog geholpen het wekelijks filmcafé in stand te houden: 16mm, geen 32 ! – besteld bij de distributeur te Amsterdam en regelmatig de drie spoelen in een doos voor transport meegegeven aan de treinconducteur. Dàt waren nog eens tijden :-] Tegenwoordig is het een DVD-schijfje zonder breuk of kras. 16mm beperkte het aanbod flink en toch af en toe een thema-nacht houden met vijf films. Dezelfde zaal werd in de zomer gebruikt als soort van jeugdherberg. Het carillon speelde 4 x 24 uur.
Ik was natuurlijk in de war met de Brandaris! Ik heb de vuurtoren snel verbeterd.
Als we toch lekker aan het miepen zijn, wie vanuit Enkhuizen naar het noorden gaat komt in het IJsselmeer terecht en niet in Medemblik. Dat ligt namelijk veel westelijker ten noorden van Hoorn. Wie vanuit Enkhuizen naar Oosterdijk wil kan langs het water over de Oosterdijk rijden, deel van de Westfriese Omringdijk. Naar Medemblik rijdt men over de N302 en de N240.
De Drommedaris is evengoed een mooi bouwwerk:
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a1/Drommedaris_Enkhuizen_Zuidwestzijde.jpg
Dat is vuurtoren De Ven ook. Deze foto demonstreert waarom men niet naar de Keukenhof hoeft te gaan (ik ben er dan ook nooit geweest):
https://hetwapenvanenkhuizen.nl/wp-content/uploads/2014/03/Enkhuizen_monument_vuurtoren-de-Ven_Oosterdijk_tulpenvelden_lente_Cor-Appelo.jpg
Scheelt entreegeld.
“waarin beide diersoorten camel heten”
De Engelse Wikipedia heeft nochtans een lemma Dromedary.
Volgens mijn herinnering – ik geef meteen toe: nog veel minder betrouwbaar dan de jouwe – kwam de verwarring veertig jaar geleden ook al veel voor. Dat heeft wellicht veel te maken met onwetendheid. Pas tamelijk recent leerde ik op deze blog (!) dat de kameel helemaal niet in de Arabische landen voorkomt.
Wat de invloed betreft wil ik er twee specifiek aanwijzen, een sigarettenmerk en een rockband.
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/3/34/Camel_cigarettes_logo.png
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/en/3/31/Camel_Rajaz_cover.jpg
Al is de band nooit erg populair geweest.
Het Nederlands is uiteraard evenzeer schuldig aan dit soort verwarring. Dit
https://gardensafari.net/pics/vliegen/muggen/tipula_sp_ha0_1985.jpg
is echt geen hooiwagen. Maar ja, muggen, vliegen, knutten, muskieten, steekmuggen, steekvliegen, het is allemaal erg verwarrend. En hoeveel Nederlanders weten dat de zandvlo helemaal geen vlo is?
En toch heb ik het idee dat toen ik klein was, een jaartje of veertig geleden, die woorden ook al door elkaar werden gehaald. Toen werd ook al gezegd: de kameel is het schip van de woestijn.
Kamelen leven ook in woestijnen. Alleen niet in Arabische.
Dat is wel zo, maar die uitdrukking komt van het Arabische Schiereiland, niet uit Centraal Azië. De uitdrukking zou er op wijzen dat men op een gegeven moment wierook met dromedarissen ging vervoeren in plaats van met schepen. Die schepen konden wel meer lading bevatten, maar de routes over zee zouden voor zeilschepen door de overheersende windrichtingen moeilijk bevaarbaar zijn, dus toen het zgn Zuid Arabische dromedariszadel werd uitgevonden ging men de dromedaris als lastdier gebruiken. reddromedaris#
Ik heb hier twee problemen mee: zoals in de reacties op het stukje van vandaag blijkt, worden de woorden al minstens een eeuw door elkaar gebruikt, en waarschijnlijk veel langer. Nu zeggen ‘dat het twee verschillende dieren zijn’ is dus misschien juist een recentere innovatie. Gebeurt vaker overigens, dat er bij vrije variatie een post-hoc verschil wordt geponeerd, zie ook omdat/doordat.
Het tweede probleem is de invloed van het Engels. Er is in het Engels immers, zoals hierboven staat, óók een woord ‘dromedary’. Sterker nog, de discussie over eenbult vs tweebult speelt daar ook (zie bv hier https://www.dw.com/en/whats-the-difference-between-a-camel-and-a-dromedary/a-18210999). Ik zou daarom zeggen dat er dus een algemener fenomeen is (minder nuance) dat zowel in het Nederlands als in het Engels optreedt.
Voor wat het waard is – en ik geloof niet dat er eenduidige antwoorden zijn – : het onderscheid tussen kameel en dromedaris is in het Grieks duidelijk. Ik ben er vrij zeker van dat het bij Aristoteles is te vinden (maar ben nu niet waar mijn boeken zijn).
In feite jeuken nu mijn handen om de middeleeuwse bestiaria er eens bij te pakken, maar ik moet een boek schrijven…
Ja, dat jeuken ken ik, ik probeer te schrijven maar voor je het weet verzeil je in allerlei interessante discussies… Enfin, we houden vol, laten ons niet afleiden, en een goede schrijfdag aan ons beiden gewenst 😉
“Ik ben er vrij zeker van dat het [onderscheid tussen kameel en dromedaris] bij Aristoteles is te vinden”
Ik heb even gezocht en inderdaad:
Het is een oud stokpaardje van Jona, maar een dromedaris is een kameel. In het Grieks heet een dromedaris Kamelos dromas, een rennende kameel (het lijkt mij nog maar de vraag of de enige bult het distinctieve element is, of eerder de gave van het hardlopen). Er is ook nog een camelus Bactrianus, zoals boven gemeld. In de Bijbel heet het beestje gamal en dat zal wel om een dromedaris gaan. In het Akkadisch heet een dromedaris gammalu, een kameel uit Bactrië heet een udru of een kameel met twee bulten. Op Assyrische reliëfs worden zowel kamelen als dromedarissen afgebeeld. Voior de Assyriërs was dus de dromedaris een echte kameel en de kameel een kameel met twee bulten of een udru. Het is dus een moderne gewoonte de kameel van de dromedaris zo te onderscheiden, zoals we nu doen. We keren dus weer terug naar de oudheid nu het woord dromedaris in onbruik raakt.
De combinatie genusnaam met kleine en epitheton met hoofdletter: dat zie ik voor het eerst.
“Er is ook nog een camelus Bactrianus”
Ook nog?? Camelus bactrianus is de wetenschappelijke naam van de twee-bulter die Jona ‘kameel’ noemt!
Wat je van statistieken al niet kunt leren. Ik moet zeggen, dat deze cijfers mij verbaasden, want sinds ik als kleuter naar Artis ging, weet ik dat een ‘drommeldaris’ één bult heeft en een kameel twee. Dan ga je er automatisch van uit, dat iedereen dat weet. Denk ik. Maar cijfers liegen niet.
Ik heb een andere theorie. Die is niet zo heel fijn en ik hoop van harte dat ik ongelijk heb. Vooruit dan maar. Kamelen worden vaak negatief geassocieerd met Arabieren. Mensen die het islamitische geloof aanhangen worden dan al gauw ‘Arabieren’ genoemd. Mensen met een bedenkelijk wereldbeeld schelden islamieten uit voor ‘kamelenneuker’. Voor Marokkanen is het scheldwoord ‘kamelenbultrukker’ bedacht.
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/kamelenneuker
http://www.etymologiebank.nl/trefwoord/kamelenbultrukker
Al vanaf pakweg de jaren zeventig kwam de islamitische wereld in een kwaad daglicht te staan, met name door terroristische aanslagen van onder de PLO-vlag operende extreme bewegingen en later Hamas.
De cijfers die Jona Lendering presenteert lopen tot de jaren negentig. Sinds die tijd is er oorlog gevoerd in Irak en Afghanistan, en zitten we met Al Qaeda, IS, de aanslagen op de twin towers, de moord op Theo van Gogh… Het beeld is er in de loop der jaren niet beter op geworden, laat staan de nuance onder het brede publiek, mede onder invloed van bedenkelijke populistische politici, die menen te zeggen wat het publiek denkt. In de jaren tachtig vertolkte Hans Janmaat nog de stem van ‘de zwijgende meerderheid’, maar hij is in zijn discriminerende uitingen allang naar de kroon gestoken. Ons ’tolerante’ Nederland kent vervelende racistische trekjes. Het zou me niet verbazen als die trend verder doorzet en de negatieve connotatie tot op heden doorwerkt waardoor de dromedaris langzaam uit het collectieve bewustzijn wordt verdrongen door de kameel…
Gewoon voor de aardigheid: op DBNL staat ook nog een ngram-viewer, waarmee je de frequentie van woorden in de teksten uit de Digitale Bibliotheek kunt opzoeken en vergelijken: https://www.dbnl.org/ngram-viewer/
Precies, een dromedaris is een kameel. Als je ‘dromedaris’ googlet, blijkt dat het beest ‘Camelus dromedarius’ heet; hij behoort dus tot de kamelen. Zoals een parka en een trenchcoat tot de categorie ‘jassen’ behoren. Een duidelijk voorbeeld van de tendens tot (wat Nederlandse woorden betreft) afnemende differentiatie, dus afnemende woordenschat. Dat – naast minder lezen – het Engels daar een belangrijke rol bij speelt, is wel evident.
“Als je ‘dromedaris’ googlet, blijkt dat het beest ‘Camelus dromedarius’ heet; hij behoort dus tot de kamelen”
Dus??? In de biologische literatuur is ‘kameel’ de Nederlandse naam van de soort Camelus bactrianus en is er in het Nederlands geen naam voor het genus Camelus. De term ‘kamelen’ wordt behalve om meerdere exemplaren van de soort Camelus bactrianus aan te duiden ook gebruikt voor de familie Camelidae, waar behalve de dromedaris en de kameel ook de lama, alpaca en nog een paar beesten toe behoren. Kamelen en dromedarissen zijn dus kamelen, maar een dromedaris geen kameel en een kameel wel ;-).
In het Engels is dat anders. Daar duidt ‘Camel’ op het genus dat volgens de lumpers 2 soorten (‘bactrian camel’ en ‘dromedary’) heeft en volgens de splitters 3 (‘domestic camel’, ‘wild camel’ en ‘dromedary’).
Onze zoon van 7 kent het verschil en hij legt aan zijn broertje van 5 uit: (echt zelf bedacht) “Een dromedaris is een kameel die nog niet klaar is .. “
Duidelijk toch?
Kostelijk!