Zoveel is zeker: de Feniciërs hebben, komend vanuit wat nu Libanon is, een aantal nieuwe steden gesticht. Kition op Cyprus; Palermo en Marsala op Sicilië; nederzettingen op Malta, Gozo en Sardinië; Lepcis Magna, Oea en Sabratha in Libië; Karthago en Utica in wat nu Tunesië heet; steden langs de Algerijnse en Marokkaanse kust; Málaga en Cádiz in Andalusië.
Het bewijs is voor een groot deel archeologisch maar ook teksten spelen een rol, terwijl sommige kolonies pure speculatie zijn, gebaseerd op namen. Kart Hadašt betekent “Nieuwe Stad” en dat is dus Karthago, en wellicht herkennen we het eerste element ook in de stadsnaam Córdoba, maar dat dit een Fenicische stadstichting is, is niet bewezen. Er zijn daar weliswaar Fenicische vondsten gedaan maar die kunnen duiden op zowel kolonisatie als handel. Dat “Marseille” is afgeleid van Marsa’il ofwel “haven van god” is nog minder zeker. Ik geloof wel in Córdoba, zij het met een voorbehoud, en niet in Marseille.
De vraag is wat de Feniciërs naar het westen dreef. Richard Miles oppert in zijn boek over Karthago – ik besprak het hier – dat de Assyrische expansie de Fenicische steden bedreigde, zodat vluchtelingen naar het westen trokken. Later, toen Fenicië eenmaal door de Assyriërs (en nog later door de Babyloniërs) was onderworpen, zouden de koloniën aan hun moederland de middelen hebben geleverd waarmee het zijn tribuut kon betalen.
Dit is problematisch. We hebben inmiddels namelijk koolstofdateringen uit de oudste lagen van de Andalusische kolonies en die spreken de chronologie tegen. De expansie was al begonnen in de negende eeuw, voordat de Assyriërs werkelijk ten tonele kwamen. Er is nog een bezwaar. De economie van steden als Tyrus, een belangrijke kolonisator, leed niet noemenswaardig onder de Assyrische expansie. De stad was na 600 v.Chr., toen Assyrië al ten onder was gegaan, nog altijd voldoende machtig om de Babyloniërs jarenlang te weerstaan. Je kunt moeilijk volhouden dat de Assyriërs de Feniciërs het vel over de oren hebben gehaald en de bewoners van de havensteden op de vlucht joegen.
Waren het dan interne prikkels die de Feniciërs deden besluiten naar het westen te gaan? Dat is zeker mogelijk want het staat vast dat de steden in de tiende en negende eeuw groeiden en agrarische producten moeten zijn gaan importeren. Dit geldt des te meer omdat – zo blijkt uit pollenonderzoek – de winterregens het in die tijd weleens lieten afweten. Dit kan de Feniciërs hebben doen besluiten hun levensmiddelen te importeren, eerst vanaf Cyprus en later van nog verder. Later kwam daar de vraag naar de grondstoffen voor gespecialiseerde artikelen bij.
Maar goed, dit is welbeschouwd speculatie. Zie ik het goed, dan weten we alleen dat de kolonisatie rond 900 v.Chr. al op gang was gekomen, dat in de negende eeuw Andalusië was bereikt, dat het eerste Assyrische tribuut rond 870 moet worden geplaatst (wat bewijst dat Fenicië toen rijk genoeg was om af te persen) en dat de tribuutheffing niet zó zwaar was dat ze mensen naar het westen kan hebben gejaagd. Fenicië bleef bloeien.
“Dat “Marseille” is afgeleid van Marsa’il ofwel “haven van god” is nog minder zeker.”
Ik weet niet of het etymologisch een bezwaar is, maar de oudst bekende naam (Μασσαλία) is dacht ik ‘Massilia’ en niet ‘Marsilia’? Dat kan natuurlijk een Griekse aanpassing van een oudere naam zijn, maar dat is speculatie, en die -r- heeft geen millennium op de plank gelegen om hem na de Romeinse tijd weer aan de naam toe te voegen.
Is dat dan nog etymologisch verwant aan het in Jona’s eerste alinea genoemde Marsala op Sicilië?
Ja en nee.
Marsala heette in de Oudheid Lilybaeum. Mars’allah is de Arabische naam, “Haven van God”, die dezelfde is als de veronderstelde Fenicische naam voor Marseille.
De oudst bekende naam van Marseille is inderdaad Massalia (in het Latijn later meestal ‘Massilia’). Dat dat teruggaat op een Phoenicische naam ‘Marsa’il’ is inderdaad heel onwaarschijnlijk: de stap van ‘Marsa’il’ naar Massalia is taalkundig moeiliijk; en ‘haven van god’ is sowieso niet de meest logische benaming. Je zou op dan op z’n minst de naam van een specifieke god verwachten. Maar ‘Massalia’ is ook geen Griekse naam, dus waarschijnlijk had die plek al een – Ligurische? – naam toen de Grieken er voor het eerst binnenzeilden.
@ Jona lendering en @ Robert
De oudste benaming is niet Massilia, maar Μασσαλία. Pas bij de verovering van Gallië door de Romeinen werd de Latijnse naam Mássilia gebruikt. Het tonisch accent lag op de eerste lettergreep. Οver de herkomst van de naam Marseille is eindeloos gespeculeerd. Ter gelegenheid van een cursus over De Bello Gallico heb ik mij suf gezocht in allerlei etymologische woordenboeken. Misschien toch Ligurisch (zoals gmknepper suggereert).
We tasten in het duister, ook de Marseillanen zelf. Zie: https://www.lexilogos.com/marseille_massalia.htm
De ‘r’ is in alle hedendaagse talen voor de ‘s’ gekomen. Zie: https://fr.wiktionary.org/wiki/Marseille
De Marseillanen zelf noemen zich trots ‘la cité phocéenne’ (ze betwijfelen dus geenszins dat ze door de Grieken zijn gesticht) en beschouwen zich als de oudste dochter van de Franse republiek. Hun ‘république’ zien ze als een equivalent van de Griekse πόλις.
Jona, wat die invloed is geweest van de Feniciërs op Marseille, lees ik op diverse plaatsen dat deze er een soort handelspost hadden en zaken deden (zoals je aangeeft vanaf de 9e eeuw BCE) voordat de Grieken er een stad stichtten. Vooral in de 19e eeuw zou deze opvatting postgevat hebben bij sommige archeologen die in en rond Marseille overblijfselen hebben gevonden. Als niet-archeoloog kan ik daar geen enkele mening over hebben, maar misschien is dit niet uitgesloten.
Allons enfants de la patrie!
Waar een naam al niet toe kan leiden… Dus die soort van Fenicische/Griekse stad is het symbool van Frankrijk geworden terwijl in de stad zelf, naar ik heb vernomen, wijken vol Noord-Afrikanen zijn waar de Franse politie zich niet durft te vertonen… Soort van Fenicische herkolonisatie?
“Het tonisch accent lag op de eerste lettergreep.” Maar wat is een _tonisch_ accent? Trouwens: dat in het Latijn bij Massilia de klemtoon op de eerste lettergreep lag, lijkt mij onmogelijk.
Dank voor de kritische opmerkingen, gmknepper:
1. Ad ‘tonisch accent’. Het begrip heeft het Nederlands vermoedelijk uit het Frans overgenomen
( En linguistique et précisément en phonologie, l’accent tonique met systématiquement en relief une syllabe dans un mot en augmentant la hauteur, la force ou la durée du son, souvent une combinaison de ces trois facteurs. La syllabe (ou la more) frappée de l’accent est dite tonique, et les autres atones) Bron: Wikipedia.
Ook in het Nederlands wordt het begip gebruikt: zie
http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M069173
https://www.dbnl.org/tekst/scho074hist01_01/scho074hist01_01_0007.php
Ook in de dikke Van Dale staat het vermeld
2. Ad: Trouwens: dat in het Latijn bij Massilia de klemtoon op de eerste lettergreep lag, lijkt mij onmogelijk.
Bij nader inzien ben ik het helemaal met u eens. Ik heb er te weinig bij stilgestaan (mea culpa!). Normaal vind ik via Lexilogos goede woordenboeken. Ik zou graag van u willen vernemen waarom het in dit geval onmogelijk is. Als je van de paenultimaregel uitgaat kan het niet, want in principe ligt de betoning nooit op de niet op de ultima. In het gezaghebbende woordenboek van Gaffiot (Latin-Français) staat het lemma Massĭlĭa. Als de laatste korte i een medeklinker is heb je nog steeds drie syllaben, omdat ik denk dat, gezien de korte i meestal tussen twee klinkers als een consonant uitgesproken wordt (vb: Troiae wordt /Troojee/). En ik zie niet in waarom dan de paenultimaregel niet meer zou gelden, zelfs als de de laatste a (m.i. veel later) een atone e geworden zou zijn.
Als de laatste i kort is (zie Gaffiot) en de i is geen semiconsonant of consonant, dan krijg je 4 syllaben (Mas- sil – i – a) en dan valt de klemtoon op de antepaenultima (sil) en dat komt overeen met de regels van de Latijnse uitspraak.
Evenzeer dank voor uw reactie, hr. Van Bever. We zijn het eens, vrees ik. Dat ’tonisch’ lijkt me, ofschoon dat begrip bestaat, in dit geval onjuist, aangezien het verwijst naar een _muzikaal_ accent (dus zoals bijv. in het klassiek Grieks) – maar niemand zal willen beweren dat het Latijn zich bediende van een muzikaal accent. En verder zou het me interesseren waar Gaffiot (en ook Lewis&Short, zie ik) de kwantificering “Massĭlĭa” vandaan hebben. Maar ook al zijn die lengtes correct, dan valt het Latijnse accent dus nog steeds op de paenultima: Massília.
Antepaenultima bedoel ik natuurlijk.
Het is maar net over welke periode je spreekt wat de regels zijn voor de klemtoon in het Latijn. Tussen het klemtoonpatroon dat het geërfd had uit het Proto-Indo-Europees en het klemtoonpatroon dat wij nu kennen uit het Klassiek Latijn, zit een periode waarin het Latijn de klemtoon altijd op de eerste lettergreep had (mogelijk onder invloed van het Etruskisch, dat ook zo’n patroon had).
Je kunt dat nog altijd zien aan de klinkers in lettergrepen die niet de eerste en niet de laatste zijn, korte klinkers zijn in zulke lettergrepen /u/ geworden naast een v/m/b/p, en /i/ in alle andere omgevingen; tweeklanken hebben in zulke lettergrepen hun eerste klinker verloren. Dat zie je dan terug in klinkerwisselingen tussen woordparen als cadere (vallen) – accidere (gebeuren, toevallen), lavare (wassen) – abluere (reinigen) of caedere (snijden) – incidere (inkerven).
Dank voor deze belangrijke aanvulling!
Mooie blog, ik wist niet dat die luitjes zoveel steden hadden gesticht.
“dat de tribuutheffing niet zó zwaar was …”
Dat bewijst dat Assyrische belastingheffers in staat waren om op lange termijn te denken.