In het jaar 310 v.Chr. belegerde Agathokles, de alleenheerser van Syracuse, Karthago. De bevolking van de stad begreep al snel dat ze goddelijke steun nodig had en besloot tot een dramatisch offer. Diodoros van Sicilië schrijft daarover dit:
Ze kozen tweehonderd kinderen uit de voornaamste families en offerden die in het openbaar. Niet minder dan driehonderd anderen, die ergens van waren beschuldigd, offerden zich vrijwillig. In de stad stond een bronzen beeld van Baal Hammon, met naar de grond toe uitgestrekte handen, de handpalmen naar boven, zodat een kind dat daarop was geplaatst er vanaf kon rollen en in een soort vurige put kon vallen.
Er bestaan reconstructies waarin het beeld van Baal Hammon een beestachtige kop heeft met een grote openstaande bek, zodat de armen – bewogen door middel van kettingen – konden dienen als een soort scheplepel om de kinderen omhoog te tillen en via de muil in het vuur te laten vallen. Dat is een wel erg fantasierijke uitleg van Diodoros’ beschrijving, die zo al naargeestig genoeg is.
Er is nogal wat discussie geweest over mensenoffers bij de Feniciërs en Karthagers. Ze worden dus vermeld voor Karthago en ook voor andere plaatsen in het westelijke Middellandse Zee-gebied. Ook is geopperd dat de grafvelden die bekendstaan als tophet dienden voor de teraardebestelling van de kinderen. Lange tijd was dit de standaardinterpretatie. U vindt haar terug in Flauberts roman Salammbô. En in de stripverhalen van Alex.
Het is echter even hard weer tegengesproken. Verhalen als die van Diodoros waren pure laster, was dan het idee, ingegeven door de Griekse en Romeinse afkeer van de Karthagers. Dat zou zeker waar kunnen zijn. De oude volken hadden de wildste ideeën over andere volken.
Dit was de tweede fase van het onderzoek, maar er is een derde fase. Antropologisch onderzoek op de tophet van Karthago toont dat daar kinder-, schaaps- en vogelcrematies bij elkaar liggen. De dieren zijn zeker offers. Omdat schapen in Noord-Afrika worden geboren in november en we aan de resten kunnen zien dat de offerdieren een maand of vijf oud zijn geworden, kunnen we concluderen dat ze zijn geofferd in het voorjaar. De schapen en vogels waren op dezelfde wijze verbrand als de kinderen en soms tegelijk begraven. Dit suggereert dat we te maken hebben met een lenteoffer. Voor zover ik weet kunnen archeologen niet zien of de kinderen al een natuurlijke dood waren gestorven en daarna met een schaap of vogel zijn gecremeerd, of dat ook de kinderen gewelddadig zijn gedood, maar archeologen neigen er nu toch naar dat kinderoffers hebben bestaan.
Tot zover de context. Nu het beeld hierboven, dat deel uitmaakt van een uitgebreide reeks even enge baby’s, opgegraven in Bustan esh-Sheikh bij Sidon in Libanon. Het ietwat umheimliche karakter zal te maken hebben met het feit dat de proporties niet kloppen. De officiële aanduiding van de enge baby’s is temple boys en ze staan nu in het Nationaal Museum in Beiroet. Hier is er nog een.
Deze temple boys zijn gemaakt vanaf de vijfde eeuw v.Chr. en lange tijd werd gedacht dat het ging om een latere ontwikkeling van de kinderoffers: de ouders lieten zo’n beeldje achter in plaats van hun kind. Het voortleven van een oud gebruik in een latere cultuurfase heet archaic survival. In de tweede fase van het onderzoek begon men daar anders tegenaan te kijken. De beeldjes waren immers gevonden in de tempel van de genezende godheid Eshmun. Waren het geen votiefgiften na een genezing? Of waren het cadeaus aan de god om een kind een onbezorgde jeugd te geven?
Dit klinkt sympathieker, maar waarom zijn er dan geen votiefgiften gevonden van voeten en handen en hoofden en ingewanden? En waarom dateert dit beeld, dat dus een latere vorm van dit type offer documenteert, uit de eerste helft van de vijfde eeuw v.Chr., terwijl we nu dus vermoeden dat de oorspronkelijke kinderoffers in elk geval in het westen nog lang daarna zijn gebracht? Voor zover ik er iets van begrijp, ligt hier vooralsnog een puzzel.
[Dit was het 337e voorwerp in mijn reeks museumstukken. Op de Cyprus-expositie in het RMO zijn ook enkele “temple boys” te zien, afkomstig uit (u raadt het al) Cyprus. En nu ik het toch over musea heb: in het Allard Pierson-museum is net een tentoonstelling begonnen over de Egyptische god Bes. Collega Krijn Soeteman schreef er al een lezenswaardig stuk over.]
Maar wat heeft die vogel ermee te maken?
Of dat schaap?
Het zijn dingen die we momenteel niet weten. Het is jammer dat we geen Fenicische teksten hebben. Eén mythe over duiven of patrijzen (de vogels die het meest gecremeerd zijn) zou verhelderend zijn, maar we hebben die niet.
Abraham die Isaac offert; ik herinner me vaag het verhaal van een Lydische koning die na een overwinning zijn dochter moest offeren omdat die de eerste was die hem bij thuiskomst tegemoet kwam lopen; die Romeinse villa die ze in Engeland hebben gevonden met talloze graven van kleine kinderen er naast: ik krijg soms het idee dat kinderoffers in de oudheid wijdverbreid waren, of lijkt dat maar zo en kun je al die gevallen niet met elkaar vergelijken?
Een gangbare interpretatie van Abraham en Isaac is dat de schrijver heel pregnant wil vertellen dat hier een God is die geen kinderoffers wil hebben. Het kinderoffer kom in de bijbel geregeld voor, b.v. Achab die twee van zijn kinderen offert voor de herbouw van Jericho. Het is een van de dingen waar profeten, die het zien als een onderdeel van de dienst aan Baäl, tegen fulmineren.
In de oudheidkunde gaat het er niet om hoe wij nu die tekst interpreteren. Als ongelovige interesseert me dat maar heel matig. Het gaat erom hoe men het destijds deed. En dan doet gangbaarheid anno 2019 nul komma niks ter zake.
Maar we kùnnen alleen maar vanuit het nu interpreteren; zelfs indien we op zoek gaan naar de interpretatie van toen, doen we dat met de ogen van nu.
Yup
Opmerkelijk dan toch dat natuurkundigen tegenwoordig nogal een andere interpretatie hebben van het begrip kracht als de natuurfilosofen uit de Oudheid.
@FrankB. Ik interesseer me heel weinig voor voetbal. Ik zal nooit een kaartje voor een voetbalwedstrijd kopen of op tv naar een voetbalwedstrijd kijken (veel te saai). Ik vind het zelfs fijn als Nederland voor een groot tournooi wordt uitgeschakeld, want dan hebben we dat oranjegedoe niet. Maar ik volg de uitslagen toch, omdat er zo veel mensen zijn die voetbal wel heel belangrijk vinden.
De genoemde interpretatie houdt overigens in dat de exegeet denkt dat de schrijver de genoemde bedoeling had met zijn verhaal, en zoals Jeroen terecht opmerkt, verder dan dat kunnen we niet komen.
Kijk, die laatste paragraaf interesseert me dan weer wel.
Die interpretatie schemert ook door in de Donatio Constantini (vervalsing) waarbij raadgevers met een bad van kinderbloed als oplossing voor Lepra komen het opnemen tegen een bad van doopwater. Maar dit zegt iets over de katholieke interpretatie van de Middeleeuwen.
Het zwartmaken van een ander door ze kinderoffers toe te schrijven blijft bestaan. Ik vraag me af of daar dezelfde redenering achter zit in de Oudheid zoals nu. Onschuld, hulpeloos, kostbaar leven..
Als je een offer ziet als het aanbieden van het kostbaarste wat je hebt in een omgeving die vijandig en onvoorspelbaar is kun je de gedachtegang erachter begrijpen. In het verleden viel er veel te offeren om goden goedgunstig te stemmen, plagen uit te bannen, de wereld beheersbaar te houden, tegenstellingen te verzoenen, spanningen glad te strijken, noem maar op.
Je kunt jezelf niet vertalen naar het verleden; daar dachten en deden ze dingen op hun manier. Zoals wij het doen op onze.
+1.
Wat maakt een kinderleven kostbaar? Is het antwoord op die vraag hetzelfde in de Oudheid als nu?
Ik denk dat iedereen in overweging neemt dat (a) kinderen de toekomst zijn en (b) kinderen part noch deel hebben aan de puinhoop die we er als volwassenen van maken.
In Marokko is de kindersterfte ongeveer 60 pr. in de dorpen – wie weet dat ? Wat is daar het leven van een kind waard? Ik ken een gezin waar de oudste dochter 26j. is en de moeder 40j.is.
Kindersterfte 60 pr (ocent ) op het “platteland” van Marokko. Moet veel en veel minder zijn in hedendaags Marokko, is een getal uit de donkerste delen van Afrika > 50 jr geleden. Wat is de bron?
Dat weet ik niet, maar een moeder van in de 40 met volwassen kinderen is helemaal niet ondenkbaar op het Afrikaanse continent.
https://www.ad.nl/buitenland/na-44-kinderen-mag-meest-vruchtbare-vrouw-van-oeganda-er-geen-meer-bij-krijgen~ab9b1869/
Toch wel – weet het van de mensen ter plaatse.
Wat is de bron? Daar vind je geen juiste cijfers over- dat is de vergeetput en het collectief stilzwijgen waar ze hun reden toe hebben.
Misschien was het kind-offer gelijktijdig een manier om een samenleving te ontlasten in de zin van minder monden te voeden. Maar dat doet denk ik niets af aan het offer als kostbaar geschenk. Je zou willen weten hoe de verhouding jongens/meisjes lag. De temple-boys zijn jongens, in veel culturen hadden die meer waarde dan meisjes.
Oude volken hadden rare gedachten over andere volken? Dat is nog steeds zo.
Klopt.
“maar waarom zijn er dan geen votiefgiften gevonden van voeten en handen en hoofden en ingewanden”
Deze vraag begrijp ik niet. Waarom is dat een relevante vraag? En de babies in de afbeeldingen hebben toch handen, voeten en hoofden?
De crux is dat als in een tempel voor een genezende godheid mensen votiefgiften achterlaten, ze die achterlaten voor alle kwalen: hoofdpijn, hartklachten, ingewandenstoornissen, gebroken ledematen. Je vindt dan van alles en nog wat. Maar we vinden alleen baby’s. Dat wil minimaal zeggen dat er toch iets bijzonders was. Maar wat?
Ook op Sicilië (Gela, Selinous) en in Zuid Italië zijn deze ’temple boys’ gevonden. Sommigen daarvan dragen diagonaal over het bovenlichaam verschillende soorten hangers, die wellicht te interpreteren zijn als amuletten (vergelijkbaar met het gebruik van de ‘bulla’ voor jongens bij de Etrusken en Romeinen). Persoonlijk denk ik dan ook dat het plaatsen van een afbeelding van het kind in kwestie, te zien is als een votief, waarmee gezondheid en een voorspoedig opgroeien afgesmeekt werd bij de godheid. Overigens is de zittende houding typerend. Het zijn geen ingezwachtelde baby’s meer (ook daarvan bestaan votiefbeeldjes (Paestum)), maar staan kunnen ze kennelijk ook nog niet. Misschien werd de kindertijd in bepaalde fasen opgedeeld en is hier een moment mee aangegeven. De overlevingskansen kunnen daarbij ook zeker een rol hebben gespeeld.
Wat voorbeelden: Louvre Museum Inv. no AM 2828, AM 2927 (fifth century BCE); Metropolitan Mus. New York Inv. no.74.51.2756 (begin fourth century BCE), 74.51.2767 (fourth century BCE).
British Museum Inv. no.1863,0728.284, 1863,0728.283 and 1863,0728.282.
Overigens lijkt dit gebruik van ‘amuletten’ op votiefbeeldjes waarbij Griekse en Fenicische symbolen in de vorm van hangers tegelijk voorkomen, typerend te zijn voor Sicilië, van eind 6e tot begin 5e eeuw v. Chr. Hierover gaat mijn proefschrift, dat ik 11 dec. in Leiden hoop te verdedigen. Van harte welkom, klokke 12.30 Academiegebouw, Rapenburg)
Fijne reactie
https://www.nationalgeographic.com/magazine/2019/02/chimu-people-sacrificed-children-llamas-peru-mystery/
Interessant stuk. En fotograferen kunnen ze ook wel, bij N. G.: allemachtig!