Ik heb een zwak voor Multatuli, hoewel er van mijn voornemen vaak over hem te schrijven nooit iets is geworden. For better or worse is de Mainzer Beobachter een Oudheidblog geworden. Gelukkig is er inmiddels de Multatuli-leesclub op Neerlandistiek, waar Marc van Oostendorp het hele oeuvre van Douwes Dekker systematisch doorneemt.
Afgelopen zaterdag kwam een bekend incident aan de orde. Actrice Mina Krüseman had voor de opvoering van Vorstenschool een contract bedongen waarin was geregeld dat zij zelf ƒ125 kreeg per voorstelling en Douwes Dekker ook nog eens ƒ25. Dit laatste was een leuke bonus, want in die tijd kreeg de auteur van een toneelstuk hooguit een eenmalige betaling.
Krüseman verwachtte dat Douwes Dekker, die nooit goed bij kas was, blij zou zijn, maar die was ontstemd. Als ik me goed herinner vatte hij de situatie samen als zou een Multatuli slechts een vijfde Krüseman waard zijn. Wat Krüseman niet wist, niet weten kon, was dat mensen een hersenkronkel hebben die nucleus accumbens heet. Maar voor ik dat uitleg, eerst even een voorbeeld van ruim een eeuw later, uit Zwitserland.
Kernafval
In de jaren negentig brak de regering van de Alpenrepubliek zich het hoofd over de wijze waarop kernafval moest worden geborgen. Ze vond een geschikt dal en legde de bewoners de vraag voor. Het was natuurlijk niet ideaal voor die mensen, maar energie was nu eenmaal belangrijk voor het hele land en hun dal was de veiligste plek om het te bergen. 51% van de bewoners ging akkoord. Dat vond de regering niet genoeg en ze besloot, om het draagvlak te verbreden, de bewoners 5000 frank te betalen. Daarop halveerde het percentage. Het bleef laag, ook toen de regering de bewoners van het dal 10.000 en 15.000 frank in het vooruitzicht stelde.
Vanuit een bepaald perspectief zijn de reacties van Douwes Dekker en de Zwitsers niet rationeel. Ze ergeren zich aan een betaling, terwijl ze er toch beter van worden. ƒ25 per voorstelling is immers beter dan niets; CHF 15.000 komt overeen met €13.500 en dat is geen klein bier.
De nucleus accumbens
De verklaring voor dit ogenschijnlijk irrationele gedrag is dat in onze hersenen twee elkaar uitsluitende systemen bestaan. Het ene draait om het deel van onze hersenen dat bekendstaat als de bovenste slaapgroeve, het andere om de nucleus accumbens. Het ene is verantwoordelijk voor handelingen waarbij het draait om samenwerking. Je zou het onze altruïsme-knobbel kunnen noemen. Het andere, de nucleus accumbens, gaat over ervaringen die individueel genot opleveren. Het is het gebied dat wordt geprikkeld bij cocaïnegebruik.
En bij financiële compensatie. Douwes Dekker stelde geen belang in een betaling voor Vorstenschool zolang hij een bijdrage kon leveren aan een maatschappelijke discussie; nogal wat Zwitsers waren bereid kernafval in de buurt te accepteren omdat het de gemeenschap ten goede kwam. Hun bovenste slaapgroeve was actief. Door over geld te beginnen, schakelden Krüseman en de Zwitserse overheid dit systeem echter uit en schakelden ze het systeem rond de nucleus accumbens in. En op dat moment was geen beloning genoeg.
Ignatius van Antiochië
Ik schrijf dit stukje nu als een reactie op Van Oostendorps blogje over Mina Krüseman, maar het staat al sinds 2012 op mijn lijst van ideeën. Ik had het eigenlijk willen ophangen aan de laat-tweede-eeuwse brievencollectie die wordt toegeschreven aan de vroeg-tweede-eeuwse martelaar Ignatius van Antiochië. Hoewel die brieven dus onecht zijn (in de zin dat ze niet door Ignatius zijn geschreven) moet het type van iemand die zichzelf opofferde herkenbaar zijn geweest voor het laat-tweede-eeuwse publiek. Was het mogelijk, had ik willen opperen, dat het christelijke geloof in die tijd mensen hielp de nucleus accumbens uit te schakelen en de bovenste slaapgroeve te activeren?
Dat blogje is er dus nooit gekomen. Ik vraag me echter wel af hoe onze gezondheidszorg, hoe onze wetenschap, hoe onze kennisinfrastructuur, hoe onze nutssector eruit zouden hebben gezien als die de afgelopen veertig jaar niet aangestuurd waren geweest met financiële prikkels, maar door een beroep te doen op de sociale kant van mensen.
Naschrift
Anders dan ik zojuist krijg aangewreven was dit stukje geen oproep aan het vandaag stakende onderwijzend personeel om voortaan maar gratis te werken.
Nog een naschrift
Antigonos van Socho, een van de voorlopers van de rabbijnse Jodendom, doelt op hetzelfde:
Wees niet als dienaren die hun meester dienen omwille van een beloning, maar wees als dienaren die hun meester dienen zonder een beloning te verwachten. En laat het ontzag voor de Allerhoogste je bezielen. (Misjna, Avot 1.3)
Mooi blog!
Respect en waardering ben ik in 30 jaar les geven steeds meer gaan missen.
Gek genoeg ontdek ik dat ik vergeleken met heel veel anderen financieel een riant leven heb.
Stille groet,
“Ze ergeren zich aan een betaling, terwijl ze er toch beter van worden.”
Dit is een ought-is drogreden. “Beter” is normatief. Toegegeven, het is de norm van onze moderne samenleving. En in het grootste deel van de gevallen zullen mensen deze norm hanteren. Daarom hoeft dat nog niet altijd zo te zijn. Het hangt met mijn politieke ideeën samen dat ik er regelmatig van afzie om “er beter van te worden”. Dat veel andere mensen dat maar raar vinden is hun probleem, niet het mijne.
De drogreden is dan ook gebaseerd op de aanname dat meer geld altijd beter is. Die aanname is totaal incorrect. En dan wordt de reactie van Multatuli en de Zwitsers wel degelijk rationeel. Hier stuiten we op een ander veel voorkomende fout: men neemt de eigen normen en waarden als vanzelfsprekend aan en noemt elke afwijking ervan meteen irrationeel.
Compliment dat jij dit blijkbaar wel herkent. Je maakt wel de fout om het verwerpen van financieel voordeel altruïsme te noemen. Daarmee accepteer je ook bovengenoemde foute aanname. Dergelijk gedrag – en nu praat ik uit ervaring – levert wel degelijk een beloning op, alleen geen financiële. Voorbeelden met mezelf in de hoofdrol ga ik vandaag niet geven. Reden: in deze idiote samenleving betitelt men dat heel snel als opschepperij. In werkelijkheid is het in mijn geval een middelvinger naar verrotte samenleving die ik slechts noodgedwongen deels kan accepteren.
Herkenbaar: ik doe niet mee aan het energie-opbod en koop windenergie bij een firma die louter energie haalt uit eigen windmolens. Ze zijn duurder, ja. Ik vind dat echter niet irrationeel van mezelf.
Dat boek over Don Quichot ( https://nl.wikipedia.org/wiki/Don_Quichot_(boek) ) blijft de moeite waard.
Stille groet,
Nog gisteren hadden we het er met de collega’s over dat de hele culturele sector als junkies verslaafd is aan subsidie.
@ck:helemaal eens!
Ik hoor de echo van een reeds lang afgetreden VVD-er!
Niet alleen onderwijs, wetenschap, gezondheidszorg en nutssector, hoe zou onze hele maatschappij er uit zien als we wat meer een beroep zouden doen op de altruïstische en intrinsieke motivatie van mensen, in plaats van de wortel en de stok?
We zetten de Multatuli-leescursus nog even voort! Hier wat zout op wat slakken.
Het was in de tijd van Multatuli niet zozeer gebruikelijk dat de auteur een eenmalige bijdrage kreeg bij uitvoering; een auteur had helemaal nergens recht op als zijn tekst eenmaal was uitgegeven. Multatuli wijst daar zelfs herhaaldelijk op.
Ik kan ook nergens vinden dat hij beledigd was omdat het bedrag een vijfde was van wat Krüseman kreeg. Hij wijst er daarentegen (vooral als het nog relatief goed is tussen de twee) op dat zij eigenlijk 200 gulden krijgt en daarvan 25 gulden aan hem afstaat (en nog eens 50 aan haar leerlinge die de rol van Hanna speelde, de andere acteurs waren in dienst van het gezelschap dat de uitvoering verzorgde).
ZIjn bezwaar was dat de voorstelling hierdoor te duur zou worden voor dat genootschap en dat er daardoor maar een paar uitvoeringen zouden zijn. En eerlijk gezegd was zijn zorg daarbij niet dat hij wilde ‘bijdragen aan het maatschappelijk debat’, maar meer dat hij hoopte met Vorstenschool een doorbraak te bereiken. Dat laatste is ook feitelijk gelukt (omdat er wel degelijk veel voorstellingen kwamen); tot Vorstenschool was zijn werk van na Havelaar nauwelijks besproken, dat kwam eigenlijk allemaal pas in de jaren erna.
Kijk, dat is interessant! Dus eigenlijk was hier geen sprake van nucleus accumbens?
Hoewel ik vind dat historici belang moeten stellen in én durven gewagen van andere wetenschapsdomeinen, ben ik toch op mijn hoede als een historicus zich met klem uitspreekt over de functie van een deel van de hersenen en gedragseconomie/prospect theory versus handelingseconomie/utility theory. Zelf zal ik dan ook maar niet te hoog van de toren blazen. Dat mensen niet louter handelen volgens wat men zou kunnen betitelen als een rationeel denkpatroon in het eigen belang, maar wel allerlei factoren laten meespelen die schijnbaar irrationeel zijn, is afdoende aangetoond door Kahneman en Tarsky. De theorieën over hoe dat gedrag dan precies kan verklaard worden, zijn nog volop in ontwikkeling. Ik dacht niet dat het gedrag al scheidbaar en attribueerbaar was aan bepaalde delen in de hersenen. Ik heb Dick Swaab wel gelezen, maar dat heb ik er alvast niet van onthouden.
Ik vind je verklaringen wel plausibel. Ttz, zodra je de waarde van iets uitdrukt in geld, herleid je het ook daartoe, en spelen eerdere “nobeler” motieven niet meer mee. Of de nucleus accumbens hiervoor de totale verantwoordelijkheid neemt, zou ik toch nog eens elders bevestigd moeten zien.
De brieven van Ignatius van Antiochië onecht? Dan heb ik toch wat gemist. Voor zover ik het kan overzien maakte J.B. Lightfoot zo rond 1875 duidelijk dat er van de dertien brieven zeven echt (van Ignatius) waren en zes onecht. Om een voorbeeld te geven van iemand die zich opoffert zijn die valse brieven niet nodig, dat kan gewoon met de echte.
Verder mag ik je aanmoedigen het beoogde blogje toch eens te proberen te schrijven. Het lijkt me niet heel erg moeilijk aan te tonen dat het christelijk geloof in de oudheid samenwerking en altruïsme gestimuleerd heeft; benieuwd waarom je denkt dat dat niet mogelijk is.