Misverstand: In het Nabije Oosten leefden kamelen
Mel Gibson wilde zó graag een realistische film maken over de dood van Jezus van Nazareth dat hij de acteurs dwong Aramees en Latijn te spreken. Of The Passion of the Christ daarmee een betere film werd, staat te bezien. Het Aramees klonk althans niet alsof de spelers begrepen wat ze zeiden. Maar eerlijk is eerlijk, er zijn films gemaakt met minder aandacht voor historische details. Jammer alleen dat Gibson niet ook het advies inwon van een bioloog, want dan zou de kijker niet die kameel hebben hoeven zien die in een scène pontificaal door Jeruzalem beent.
Kamelen leven vooral in Afghanistan en de Gobiwoestijn en kwamen in de Oudheid zelden voor in het Nabije Oosten. Ze hebben lange haren en dikke vetlagen om warmte vast te houden en korte poten om geen warmte verliezen. Dankzij die stevige poten kunnen ze zware lasten tillen. Het dier dat in het Nabije Oosten leeft, is daarvan in alles de tegenpool: een dromedaris heeft kort haar, lange poten en is een snelle renner.
Hoe komt die tweebulter in Jeruzalem? Het probleem is dat de dromedaris in de meeste oude talen werd aangeduid met een woord als gamal. In het Grieks werd dit verbasterd tot kamelos, waarvan het Engelse camel is afgeleid. De Grieken hadden daarnaast het woord dromedarios, “renner”. Toen Aristoteles vernam dat er behalve eenbulters ook tweebulters bestonden, besloot hij kamelos te reserveren voor de laatste soort. Dat Mel Gibson een kameel door Jeruzalem laat sjokken, komt mede doordat het Engels het onderscheid niet heeft overgenomen.
Het is overigens niet helemáál uit te sluiten dat er in Jezus’ tijd wel eens een tweebulter in Judea is geweest. Een eeuw later annexeerden de Romeinen het huidige Jordanië, en er werden munten geslagen om dat te gedenken. Zoals te doen gebruikelijk stond daarop iets afgebeeld dat in die contreien voorkwam: op sommige munten dromedarissen, op andere een kameel.
Naschrift
Ik heb na de publicatie van Spijkers op laag water nog verschillende keren geschreven over een- en tweebulters: hier en daar (leuk!) en daar en onlangs ook nog daar. Ik zal er binnenkort weer over schrijven omdat het tijdschrift Met andere woorden binnenkort 5000 woorden aan de kwestie wijdt.
Nu u hier toch bent…
Door de coronacrisis ben ook ik aan huis gebonden. Terwijl ik graag wat had gedaan om mijn boek te promoten over de wedloop tussen papyrusvervalsers en wetenschappers, Bedrieglijk echt. Dat de oudheidkunde wordt gebruikt om de winst van zwarthandelaren op te drijven, vond (en vind) ik voldoende verontrustend om het wat meer onder de aandacht te hebben willen brengen. Dus bestel, lees en bespreek dat boek. Of bekijk dit filmpje. Ik ben trouwens ook beschikbaar voor betaald schrijfwerk.
[Oorspronkelijk verschenen in mijn boekje Spijkers op laag water (2009)]
De meeste engelstalige acteurs zijn zelfs niet in staat geloofwaardig Frans te spreken (en begrijpen zullen ze het ook zelden), dus wat verwacht je als ze opeens Aramees moeten spreken…?
Trouwens, aangezien het niet is uit te sluiten dat er wél kamelen (in onze betekenis) in Judea waren, waarom begin je er dan feitelijk over? Je moet geen “misverstanden” gaan “creëren”. Want dan begint het wat op clickbait te lijken toch..?
Het Engels maakt geen onderscheid tussen kamelen en dromedarissen. Met Aramees heeft het weinig te maken.
Bij de herziening van de Nieuwe Bijbelvertalingen zullen enkele kamelen veranderen in dromedarissen. Dus als ik dwaal, dwaal ik in commissie. Waarmee ik niet zeg dat ik de waarheid volledig of als enige in pacht heb.
De Romeinen namen zowel een- als twee-bulters mee naar Europa en over de Alpen.
https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0305440311004286?via%3Dihub
(helaas achter betaalmuur).
Lijkt me niet onwaarschijnlijk dat ze tweebulters ook eerder naar Jeruzalem brachten.
Lastige is weer wel dat de kameel in Anatolië en Iran wèl voorkwam, Mespotamië was ruwweg de grens tussen de twee soorten kameelachtigen, maar soms werd zo’n kameel naar een Assyrische koning gebracht, in de Parthische periode ging men de dromedaris in Iran introduceren, en ik heb ook een foto gezien van Turkse soldaten in WOI die een karavaan van kamelen naar Palestina brachten.
Het artikel in M.A.W. zal (als ik me goed herinner) de aandacht vestigen op een tekst over een kameel in het Egypte van de achtste eeuw. Het probleem blijft dat we in de Romeinse tijd honderden afbeeldingen van dromedarissen hebben en een handvol kamelen.
Skeletmateriaal is moeilijk te interpreteren, is me gezegd.
Bulliet beargumenteerd dat de verwarring vooral veroorzaakt wordt door de relatief late introductie van de dromedaris buiten het Arabische schiereiland, terwijl kamelen al vóór de ijzertijd naar Iran, India en Anatolië werden gebracht als een zeldzaam en kostbaar huisdier. Maar toen die dromedarisherders hun grote kuddes eenmaal buiten het Arabische schiereiland gingen brengen werd het dier meteen een enorm succes en overspoelden de dromedarissen de kamelen. (Bulliet The Camel and the Wheel)
Maar Jezus tijd is toch wel best laat voor het kameel om nog een echt exotisch dier te zijn? Darius kende zeker zowel een- als tweebulters volgens zijn tribuutlijst. En vergeleken met bij voorbeeld bernsteen dat uit de Oostzee geimporteerd kon worden, is een kameel uit Iran niet ver van huis. En voor de “drie koningen” oftewel in de bijbel magi uit het oosten lijkt me een kameel een best normaal rijdier.
Ik reed vroeger door de stad in een eend.. en die noemde ik dan weer gammel.
En dan kwamen er ook nog kruisingen voor …
https://pia-journal.co.uk/articles/10.5334/pia-485/
Kortom, alle normale mensen noemen al die beesten kamelen, in het bijzonder daar waar zij voorkomen, maar eigenwijze academici van buitenaf, zoals Aristoteles en allerlei volgelingen in ivoren torens staan erop dat we een academische naam moeten gebruiken om de goddelijke orde te eren.
Tja, diezelfde normale mensen menen ook vaak dat spinnen insecten zijn, de Oerknal een explosie was, bliksem nooit twee keer op dezelfde plaats inslaat en dat alcohol je verwarmt als je verkleumd bent. Met het eren van een al dan niet goddelijke heeft het niet zoveel te maken. Als ik dergelijke dingen probeer te begrijpen vertrouw ik toch maar niet meteen op normale mensen. U wel? Of misschien – zoals normale mensen – alleen als het om uw lievelingsvooroordelen gaat?
Ha, het algemeen verbreide misverstand dat een naam met wetenschap te maken heeft. Wetenschap is namelijk alleen dat wat onafhankelijk van de gebruikte taal uitgedrukt wordt. De rest is kletspraat.
Ik heb het niet over namen, dus dat is een stropop. Ik heb het erover dat
1) normale mensen (wie zijn die trouwens?) geen maatstaf voor wetenschap zijn, wat u wel sterk suggereert;
2) voor wetenschap eenduidige, heldere begripsvorming nodig is met onderscheidend vermogen.
Dat hebt u vakkundig gemist. Het resultaat is, net als mijn vier voorbeelden, kletspraat.
Ha!
Mijn drie kleuters (ok, de oudste zit al in het eerste leerjaar) thuis maken anders best wel een onderscheid tussen een dromedaris (één bult) en een kameel (twee bulten, papa!), zo abnormaal of moeilijk kan dat dus niet zijn. Uiteraard vergissen ze zich soms, maar zo vergissen ze zich ook soms tussen zebra en giraf en we zijn het er toch over eens dat “alle normale mensen” die twee dieren niet met dezelfde naam noemen?
Oh, in het dagelijks leven maakt het me allemaal niet zoveel uit. Wat boeit het als mijn buurman/vrouw van 90+ meent dat de Oerknal een explosie was? In verhandelingen, hoe kort ook, met wetenschappelijke pretenties maakt het wel uit en terdege ook. Niets resulteert zo snel in volslagen onzin en zelfs misbruik als slordige begripsvorming. Dat zou iedereen kunnen leren van de wiskunde, die de prettige eigenschap heeft dergelijke misstanden vrijwel uit te sluiten. Pseudowetenschappers, met creationisten, cultuursupremacisten en racisten (marxisten kunnen er ook wat van) voorop, zijn dol op vage definities en dubbelzinnige betekenissen. Ik herinner me dat een een niet geheel onintelligente psychollog (of psychiater) in Trouw jaren gelden zichzelf een terrorist noemde omdat hij in de publieke ruimte christelijke pamfletten uitdeelde. Hij redeneerde op vergelijkbare wijze als zij die op deze pagina de kameel aan de dromedaris gelijk willen stellen.
En Lotti – eveneens een intellectueel respectabel persoon – verdedigt deze ondergraving van wetenschap door een beroep op wetenschap te doen.
Tja.
Hiermee heb ik alles wel weer gezegd.
Iets een “knal” noemen en dan zeggen o maar we bedoelen geen knal, over vaag doen gesproken. Wiskunde bewijst ook helemaal niks, en al helemaal niks over het verre verleden, waar niemand bij was, en wat geen enkel experiment na kan doen. Blaas niet zo van de hoge toren, vooral niet tegen creationisten, die hun Intelligent Design bevestigd zien onder iedere microscoop.
Hoe goed de uitspraak van het Aramees klopt met wat bekend is over het Aramees van Palestina in die tijd durf ik niet te zeggen, maar wat bij het Latijn onmiddelijk opvalt is dat Gibson heeft gekozen voor de uitspraak van Kerkelijk Latijn in de Italiaanse traditie (er zijn meerdere tradities van Kerkelijk Latijn). Eenvoudig voorbeeldje is ‘vocem’ uitgesproken als [votsjem] terwijl het rond het begin van de jaartelling nog wel een echte k-klank moet zijn geweest. Dat weten we omdat Latijnse leenwoorden in talen die pas later met het Latijn in aanraking kwamen in vergelijkbare posities nog een ‘ke’ hebben overgenomen (bijvoorbeeld Nederlands ‘kelder’ en ‘kers’).
Ik meen me wel te herinneren dat toen ik er destijds op ging letten het wel leek alsof alle acteurs hetzelfde Latijn spraken, m.a.w. het leek wel een bewust gekozen variant te zijn, en aangezien je alleen bewust kunt kiezen als je weet dat er keuze is, wist Gibson dat zijn claim onzin was dat de film in de talen was gespeeld die ook werden gesproken tijdens de oorspronkelijke gebeurtenissen.
Er ging even een lampje branden en ik bedacht me dat dè Arameeskenner van Nederland er misschien wel eens iets over gezegd heeft.
Dit zegt hij erover: “Als dat zo is: hoe deed Mel Gibson het dan in zijn prestigestuk The Passion of the Christ uit 2004? Nou, niet zo goed. De taaladviseur van Gibson heeft er een rommeltje van gemaakt, een steenkolenaramees, zegt Gzella. ‘Ze hebben verschillende variëteiten van het Aramees, ook uit een veel latere tijd, op één hoop gegooid, en de uitspraak op een veel vroegere periode teruggeprojecteerd. Het is een leuke grap, maar we kunnen vrijwel zeker weten dat het Aramees toen anders geklonken heeft.’ Natuurlijk, historische fonologie is moeilijk. ‘Maar toch zit er heel wat licht tussen helemaal niets weten en de uitspraak perfect kunnen destilleren.’ ”
bron: http://rogerabrahams.nl/aramees-2-is-jezus-letterlijk-zei/
In inscripties van de Nieuw-Assyrische koning Esarhaddon (c.a. 673 BCE) worden kamelen een aantal keren expliciet vernoemd, en het lijkt erop dat hier ook een duidelijk onderscheid wordt gemaakt tussen wat wij “kamelen” of “domedarissen” noemen.
Na de overwinning op een Arabisch stamhoofd stelt hij een jaarlijkse tribuut in die 65 “(anshe)gammalu’s” bevat. (prisma 1, kolom IV, regel 17). Zoals in het artikel staat, is gammalu inderdaad het Akkadische woord voor kameel in algemene termen. Dit is ook te vinden in de Chicago Assyrian Dictionary onder het lemma “gammalu”. Dit blijft echter een beetje vaag, en het woord “dromedary” wordt hier niet genoemd. Anshe is het determinatief voor paarden/rijdieren.
Echter, als Esarhaddon Medië overrompelt, tegenwoordig ongeveer noordelijk Iran, neemt hij vanuit hier ook kamelen mee. Hier gaat het over “(anshe)uduri” (prisma 1, kolom IV, regel 51). In het woordenboek (lemma “udru”) staat duidelijk “Bactrian camel”. Dit is een leenwoord uit een andere taal.
Deze termen werden in de Nieuw-Assyrische koningsinscripties door elkaar heen gebruikt, zo wordt er gesproken over “gammalu’s met 2 bulten”(zijn dat dan udru’s?), maar ook “udru’s met 2 bulten” zijn bekend. In een inscriptie van Sargon II worden ze naast elkaar genoemd als oorlogsbuit, dus het zijn niet dezelfde dieren. Over het algemeen dus niet heel consequent gedaan door verwarde hofschrijvers.
De geografische afbakening laat weinig twijfel over. Het oorspronkelijke leefgebied wordt door Esarhaddon duidelijk vermeld, en hiermee wordt ook het verschil tussen de 2 dieren duidelijk. Zelfs het verwarrende Engels maakt duidelijk onderscheid tussen Arabian camels (gamallu’s, dromedarissen) en Bactrian camels (udru’s, kamelen).
Een leuke aanvulling vanuit de Assyriologie!
Inscriptie Esarhaddon:
http://oracc.iaas.upenn.edu/rinap/rinap4/Q003230/html
Chicago Assyrian Dictionary:
https://oi.uchicago.edu/research/publications/assyrian-dictionary-oriental-institute-university-chicago-cad
“gammalu” volume G, blz. 35-36.
“udru” volume U/W, blz. 22.
Nog iets interessants. Udru is de Nieuw-Assyrische aanduiding voor kamelen, maar in de Oud-Babylonische tijd (2000-1500 BCE) hadden ze hier een ander woord voor: “ibilu”. Dit betekent: Arabian camel of dromedary. Gelukkig geeft het woordenboek (Volume I/J, blz. 2) hier veel meer context bij.
“ibilu” werd geschreven in Sumerische logogrammen (in die tijd gebruikt als Latijn in de middeleeuwen), waarbij onderscheid werd gemaakt tussen 2 verschillende soorten dieren. Deze waren in die tijd welbekend in Mesopotamië. Uit een hymne aan Dumuzi blijkt dat de “ibilu” (dromedaris) al vroeg gedomesticeerd was.
“ibilu” komt uit het Arabisch, waar het een kulturwort was. In de loop der tijd werd het waarschijnlijk vervangen door “gammalu”, wat volgens het woordenboek wellicht een leenwoord uit het Aramees is.
Het verband tussen het Oud-Babylonische “ibilu”, het Nieuw-Assyrische “udru” en het overkoepelende “gammalu” is mij niet heel duidelijk, het klinkt als een interessant onderzoekje.
Ik moet voor m’n vader even naar de overkant
Voor een pakje sigaretten, ’t heet geloof ik ‘Stuivend Zand’
Ik kan niet veel onthouden, nee, ik onthoud nooit veel
Wat staat er nou toch op zo’n pakje? Een dromedaris of kameel
Een kameel of dromedaris, met twee bulten of een bult
En dat m’n vader rookt, is z’n eigen stomme schuld
Ik moet voor m’n vader even naar de overkant
Voor een pakje sigaretten, ’t heet geloof ik ‘Stuivend Zand’
Met een kameel of dromedaris, allebei uit de woestijn
Gelukkig dat m’n pa en ik even grote stommerds zijn
Pa een grote stomkop, want hij rookt, hij rookt te veel
En ik ken ’t verschil niet tussen dromedaris en kameel
Uit J.J. De Bom
Op het bovenste register van de beroemde Zwarte Obelisk van Shalmaneser III (858-824 BC) staat de enige afbeelding van een koning uit het Oude Testament: koning Jehu van Israël. (bruin geworden door de vingers van de bezoekers van het British Museum)
In het register daaronder wordt het tribuut van Musri afgebeeld: twee tweebultige kamelen, wat aangeeft dat ze al in de 9e eeuw v.C. aanwezig waren in Mesopotamië en Egypte.
Volgens Michael Roaf zou Musri Egypte kunnen zijn.
Kamelen (tweebultig) zijn reeds vroeg gedomesticeerd, men dacht zelfs dat de wilde soort uitgestorven was.
Przewalski ontdekte echter in 1878 toch nog de wilde soort in de westelijke Gobi woestijn.
De dromedaris kan in een droog en heet klimaat leven; de kameel verdraagt zowel kou als hitte.