Vandaag vieren we de 141e geboortedag van Frederik de Verschrikkelijke. Ik leg dat zo dadelijk uit, maar eerst het volgende.
Zo’n 100 kilometer ten oosten van Ankara ligt het dorpje Boğazkale. In 1834 waren daar al de ruïnes van Hattusa ontdekt, de oude hoofdstad van het Hittitische Rijk. De stad moet bestaan hebben tussen 1900 en ca. 1200 v.Chr. Spannend werd het helemaal toen in 1906 Duitse opgravers het koninklijk archief vonden: tienduizenden kleitabletten beschreven in Babylonisch spijkerschrift.
Dat zei nog niets over de taal van die tabletten: het spijkerschrift is drieduizend jaar lang in grote delen van het Nabije en Midden-Oosten in zwang gebleven om er heel verschillende talen mee te schrijven. De taal van een deel van de tabletten van Boğazkale was bekend: het was de oudst bekende Semitische taal: Akkadisch, de taal van Mesopotamië, maar ook de lingua franca van het hele Midden Oosten. Akkadisch was te lezen. Maar wat was de taal van die andere spijkerschrifttabletten? Het lag wel voor de hand dat die in het Hittitisch geschreven waren – en dus onleesbaar.
En nu komt Frederik de Verschrikkelijke (1879-1952) in het spel. In het Tsjechisch heet hij Bedřich Hrozný, en hij was geboren in het Boheemse Lysá nad Labem (Lysá aan de Elbe). Hij kende Akkadisch en andere Semitische talen, maar ook Indo-Europese talen: Tsjechisch uiteraard, en Duits en Frans. En Sanskriet, na het Grieks de oudst bekende Indo-Europese taal.
Ook Hrozný kon de Hittitische kleitabletten niet lezen. Dat wil zeggen: hij kon ze wel lezen, maar hij begreep niet wat er stond. Neem bijvoorbeeld de volgende zin:
nu NINDA-an e-ez-za-at-te-ni wa-a-tar-ma e-ku-ut-te-ni,
die we kunnen lezen als
nu NINDA-an ezzatteni watar-ma ekutteni
NINDA is een zogeheten ideogram, dat Hrozný uit het Akkadisch kende. Een ideogram is een teken dat geen klank, maar een begrip symboliseert. Als wij in het Nederlands getallen met cijfers schrijven (141, i.p.v. honderdeenenveertig) gebruiken we ook zo’n symbool; ook iemand die onze taal niet machtig is weet welk getal we bedoelen. Ideogrammen zijn dus niet aan een bepaalde taal gebonden omdat ze niet talig zijn, ze verwijzen niet naar een woord, maar naar een begrip.
Hrozný kende NINDA uit het Akkadisch (dat het trouwens aan het nog oudere Sumerisch had ontleend) als het ideogram voor ‘brood’. En daarmee had hij dus één woord van zijn Hittitische zin vertaald.
Maar wat betekende ‘nu BROOD-an ezzateni watar-ma ekutteni’? Was het mogelijk dat twee woorden verder watar-ma gewoon ‘water’ betekende, en dus familie was van het Engelse ‘water’ en het Duitse ‘Wasser’ (en het Nederlandse ‘water’, maar daar zal Hrozný niet onmiddellijk aan hebben gedacht)? Was Hittitisch dan een Indo-Europese taal?
Bedřich Hrozný zag dat ezzateni en ekutteni dezelfde uitgang –teni hadden, die deed denken aan Sanskriet –thana, de werkwoordsuitgang van de tweede persoon meervoud. ‘Jullie … water’, daar paste toch vooral het werkwoord ‘drinken’. En dat suggereerde weer, dat ezzateni (waarschijnlijk uitgesproken als edzateni) ‘jullie eten’ betekende, en de bekende Indo-Europese stam *ed– ‘eten’ vertegenwoordigde. Dan zouden -an en -ma de uitgangen voor het lijdend voorwerp moeten zijn zijn; en kon ‘nu’ verwant zijn aan het Duitse (en het Griekse) ‘nun’: “nu”?
‘Nu eten jullie brood (en) drinken jullie water’ bleek de correcte vertaling van de Hittitische spijkers. En het Hittitisch was daarmee in een klap de oudst bekende Indo-Europese taal.
Hoewel – dat hangt er vanaf wat je onder Indo-Europees verstaat. Daarover later meer.
[Een gastbijdrage van Gert M. Knepper. Dank! Wie zin heeft ook eens iets toe te voegen, is welkom.]
Leuk!
En leerzaam. Het is nogal maf dat ik bij “wa-a-tar” inderdaad meteen aan water dacht, terwijl ik van dit vakgebied toch echt nul komma nul verstand heb.
Ik wacht vol spanning op de uitleg waarom hij het epitethon Verschrikkelijke verdiende.
Ik ook.
Het is geen epitheton. ‘Hrozný’ is Tsjechisch voor ‘verschrikkelijk’.
Dit verhaal was mij onbekend, maar zeer interessant om te zien hoe iemand met kennis van veel verschillende talen een onbekende taal kan ontcijferen. Het doet mij een beetje denken aan hoe Champollion de Egyptische hiërogliefen kon ontcijferen door kennis van de Koptische taal.
Mooie taal, dat Hettitisch.
Een kleine aanvulling: NINDA is een logogram, niet een ideogram. Het spijkerschriftteken (en dus niet de transliteratie) kun je zien als een ideogram, en als je vindt dat het teken nog lijkt op een brood (zoals veel ideogrammen in het spijkerschrift oorspronkelijk lijken op wat ze voorstellen), ook een pictogram.
Het verschil tussen een logogram en een ideogram zit hem in de voorstelling. NINDA is een serie letters die voor een (Sumerisch) woord staan, dat in een taal op een bepaalde manier uitgesproken wordt, in dit geval het Hettitisch. Maar daar kunnen wij in het NL dus ook net zo goed ‘brood’ van maken, zoals het Hettitisch daar hun eigen woord voor had.
Een ideogram daarentegen is eerder een soort symbool met een waarde, zonder letters.
Verder onderscheid moet er gemaakt worden bij logogrammen tussen sumerogrammen en akkadogrammen, aangezien beide voorkomen in het Hettitisch en akkadogrammen uit meer lettergrepen en dus tekens bestaat dan sumerogrammen zoals NINDA.
Leuk weetje: over het sumerogram LUGAL is geen zekerheid wat het woord genormaliseerd (dus het logogram omgezet naar je eigen taal, in dit geval Hettitisch) zou worden, alleen dat het ‘koning’ betekent (of eigenlijk: ‘Grote (GAL) man (LÚ)’).
U heeft natuurlijk helemaal gelijk dat het spijkerschriftteken het ideogram is en de transliteratie NINDA een logogram. Ik heb voor het gemak en de duidelijkheid de transliteratie beschreven alsof het spijkerschrift was; ook een uitleg over het verschil tussen sumerogrammen en akkadogrammen leek me in het kader van het onderwerp wat te ver gaan. Maar bedankt voor de aanvulling!
@gmknepper en @WAB
Bedankt Gerard voor deze interessante blog! En WAB voor de interessante aanvulling.
Ik wil graag nog een kleine aanvulling geven op de gebruikte begrippen. Wat de definitie is van een ideogram, daar ben ik het (bijna) mee eens. Ik heb ooit na een congres annex rondreis in Japan het onzalige idee opgevat Japans te leren, maar ben daar na een paar maanden van teruggekomen. Chinees is nog veel erger.
Ik denk dat het verschil tussen een logogram en een ideogram hierin zit dat een logogram een abstract teken is dat een heel woord of meerdere woorden verbeeldt: In de landen met een Latijns alfabet, maar wellicht ook in andere talen zijn voorbeelden hiervan: de cijfermatige notering van getallen, maar ook tekens als > (groter dan), ∞ (oneindig), etc… Logogrammen zijn dus min of meer voor een wat meer ontwikkeld publiek.
Een ideogram is een symbool waarbij de betekenis van het woord visueel min of meer correspondeert met het in het ideogram afgebeelde voorwerp. Aanvankelijk was die relatie tussen een ideogram en het begrip waarnaar het verwees duidelijker, maar in de loop der tijden is dat steeds minder geworden, ik vermoed omdat het vocabularium zich steeds uitbreidde. De Chinese talen maken gebruik van ideogrammen. Deze worden nu ook wel karakters genoemd. Het Chinees heeft veel verschillende karakters (ca. 10.000). Elk van deze karakters afzonderlijk verbeeldt een op een bepaalde manier (o.a. door de variatie in toonhoogte) uitgesproken lettergreep met een specifieke betekenis. Chinese woorden worden in de regel gevormd door twee of meer karakters te combineren. In de geschiedenis van de taal zijn ideogrammen waarschijnlijk de oudste manier om geschreven taal te onderscheiden van gesproken taal.
Een soortgelijk systeem was kenmerkend voor bijvoorbeeld de Egyptische hiërogliefen.
Dan hebben we nog het pictogram: dat is een symbool of een (vaak gestileerde) afbeelding die staat voor een aantal woorden c.q. voor een hele tekst. Deze pictografie wordt ook wel ‘beeldtaal’ genoemd. Men gaat ervan uit dat het symbool voor de meeste mensen in alle landen dezelfde betekenis oproept. Dit is een aanname die niet altijd klopt. Pictogrammen worden zoals bekend vaak in het verkeer en op drukke openbare plaatsen (stations, vliegvelden, etc.) gebruikt. Soms heb je een een combinatie van een ideogram en een pictogram in hetzelfde bord. Voorbeeld: het ronde bordje ‘Verboden voor honden’, hiervan is de afgebeelde hond het pictogram en zijn de rode rand en rode diagonale balk met witte achtergrond het ideogram.
Heel verhelderend. Misschien zou iemand nog eens over de ontcijfering van Lineair B willen schrijven. Ooit las ik daarover een Aulapocket, maar dat is ver weggezakt. Niet alleen Michael Ventris was van belang maar ook Alice Kober. Ik meen me te herinneren dat er alleen intentarislijsten uitkwamen. Niet spectaculair, maar heel interessant als je meer over een samenleving wilt weten.
Ik heb ca. 5 uur geleden een reactie geplaatst op de blog van gmknepper. Bij het verzenden ging alles o.k., maar mijn reactie staat niet op de site. Voor mij onbegrijpelijk en ook een beetje zuur, want ik heb er veel tijd aan besteed. Hoe kan dat?