Ik heb al eens geschreven dat het niet de Feniciërs waren die het alfabet uitvonden, al hebben ze het wel doorgegeven aan de Grieken. Sinds het begin van de twintigste eeuw is bekend dat in de Sinaï-woestijn al alfabetisch werd geschreven in wat egyptologen de Tweede Tussenperiode noemen, tussen 1800 en 1550 v. Chr.
Primitievelingen
Nog oudere aanwijzingen voor het gebruik van iets dat alfabetisch kan worden genoemd, komen uit de Wadi el-Hol in Boven-Egypte. Daar lijken vermoedelijk West-Semitisch-sprekende arbeiders rond 1900 v.Chr. graffiti te hebben aangebracht. Je kunt je voorstellen hoe Egyptische klerken op die mensen neerkeken: wie een beetje wilde schrijven moest honderden hiërogliefen kennen, dat stelletje primitievelingen kende maar twee dozijn tekens, wat een simpelaars toch, die Aziaten konden nog niet eens een fatsoenlijk determinatief noteren.
Enfin: het alfabet migreerde dus van Egypte naar de Sinaï naar Fenicië en daarvandaan naar de rest van de wereld. Aanvankelijk allemaal alfabetten voor West-Semitische talen. De laatste jaren is echter duidelijk geworden dat er iets meer valt te zeggen. Uit opgravingen in Saoedi-Arabië blijkt dat het Sinaïschrift en het Fenicische alfabet niet de enige afstammelingen zijn van de tekens in de Wadi el-Hol. Er is een tweede groep afstammelingen geweest, die “Zuid-Semitisch” wordt genoemd.
Zuid-Semitische alfabetten
Deze alfabetten zijn vooral in gebruik geweest op het Arabische Schiereiland en we kennen ze als op rotsen gekraste graffiti, als netjes gebeeldhouwde formele inscripties (zie boven) en als teksten die in hout werden gesneden. De lettervormen zijn dus steeds anders, maar er zijn inmiddels zoveel teksten bekend dat oudheidkundigen eigenlijk alles wel kunnen doorgronden. Schoolteksten kennen we niet en daardoor kunnen we simpele vragen niet beantwoorden, zoals die naar de volgorde van de letters – kende men een A-B-C of een andere volgorde?
Er waren regionale varianten, maar ze hebben doorgaans ongeveer zevenentwintig letters. De oases van Tayma, Dumah en Al-‘Ula (Dedan) hadden elk een eigen Zuid-Semitisch alfabet met een eigen ontwikkeling. In Tayma werd het bijvoorbeeld in de Perzische tijd vervangen door het Aramese alfabet, uit de Fenicische alfabetgroep, waarbij een rol kan hebben gespeeld dat de taal in Tayma ook wat in de richting van het Aramees ging.
De situatie in Dumah is niet zo goed bekend maar Dedan des te beter: daar zijn 2000 teksten bekend. Dit alfabet lijkt te zijn ontwikkeld om met inkt te schrijven op papyrus, dus met vloeiende letters. De inscripties hebben dit overgenomen.
En dan is er Petra, de hoofdstad van de Nabateeërs. Zij gebruikten het Aramese alfabet, maar pasten het langzaam aan. Kort voor het begin van onze jaartelling zien we het ook verschijnen in de drie genoemde oases, wat correspondeert met de uitbreiding van het Nabatese Rijk. Toen keizer Trajanus dat in 106 na Chr. had geannexeerd, bleef het Nabatees-Aramese schrift in gebruik. Het zou de basis worden van het huidige Arabische schrift.
Allerlei talen
Dankzij de inscripties weten we nu ook meer over de talige situatie op het Arabische Schiereiland: ingewikkeld. De Zuid-Semitische taalgroep blijkt aanzienlijk complexer dan gedacht. Elke oase had een eigen taal, maar langs de Wierookroute sprak men Minaïsch, een taal uit Jemen (waar ook een Zuid-Semitisch alfabet in gebruik was).
Eigenlijk zijn er in de eerste helft van het eerste millennium drie processen tegelijk gaande: door de Wierookroute en andere handelswegen ontstaan er steeds meer contacten tussen de steden en stammen op het Arabische Schiereiland; het Minaïsch stelt de mensen in staat met elkaar te spreken; het Nabatees-Aramese schrift zorgt ervoor dat ze ook naar elkaar kunnen schrijven. Langzaam maar zeker groeide zo één Arabische taal en cultuur, die in de zevende eeuw ook een eigen godsdienst vond.
Laatste punt: doordat het Nabatees-Aramese alfabet alle Zuid-Semitische alfabetten overvleugelde, zijn die allemaal verdwenen. De enige uitzondering is het Ethiopische schrift, waarin teksten in talen als het Amhaars en Ge’ez worden geschreven.
De laatste zin van dit stuk is misschien niet helemaal compleet?
Verbeterd
Ongewikkeld?
Ongetwijfeld
Ga ik verbeteren
Je kunt hier een bekende vraag stellen: is het alfabet één keer ontstaan, of het meerdere keren, op verschillende plaatsen. Omdat een alfabet niet zo’n vreselijk exotisch idee is, kan het best op verschillende plaatsen zijn ontstaan, en dan hoef je dus geen afstammingsboom te construeren van alle alfabetten.
Een voorbeeld is het devanagari schrift. Dat is ontstaan uit het Brahmi. En voor het Brahmi zijn verschillende mogelijkheden. Het kan zijn ontleend aan een Aramees schrift, en aangepast aan de karakteristieken van het Sanskriet, zoals het Cyrillisch alfabet het Griekse aanpaste aan de karakteristieken van het oud-slavisch. Maar het kan ook ontstaan zijn uit de meer dan 4000 jaar oude schrijfwijzen van de Indus-cultuur, iets van Indiase geleerden graag aannemen. In dat geval is het alfabet dus meerdere malen ontstaan.
Dat iets een voor de hand liggend en nuttig idee is, is overigens geen voldoende voorwaarde voor het ontstaan op meerdere plaatsen. Dat zien we aan de kruiwagen. Die is in het westen pas in de 12e eeuw in gebruik gekomen, en misschien eerder in China, maar verder nergens. De Romeinen, met hun goede wegen, hadden veel nut van een kruiwagen gehad. Maar ze zijn niet op het idee gekomen
Wat dacht je van het wiel: in Amerika zijn hele beschavingen opgebloeid die het zonder deden.
De Inca’s zouden er niet veel aan gehad hebben in een berglandschap. Pueblo waarschijnlijk ook niet; klimmen met wielen schiet niet op. Ik meen dat ik eens ergens gelezen heb dat er wel kinderspeelgoed met wieltjes gevonden is maar of dat klopt weet ik niet.
Wat een fijne informatie trouwens over die alfabetten! Dank!!
Ja, er is ‘kinderspeelgoed’ (als het dat was) met wieltjes gevonden bij de Olmeken-cultuur in Mexico:
https://uncoveredhistory.com/mesoamerica/wheeled-toys/
De Inca’s gebruikten de quipu’s, touwen met knopen voor administratie. Is dat een ‘schrift’…?
Het gaat vooral om vondsten uit de Maya-periodes. In de link wordt iets teveel gespeculeerd over contacten van ‘buiten’ die de wieltjes naar naar (Midden-)Amerika zouden hebben gebracht.
En het gaat niet alleen maar om het wiel: in Midden-Amerika waren gewoon geen grote lastdieren en aan een wiel heb je niet zo veel als je vervolgens toch zelf de kar moet trekken. Dat lijkt mij de (of op z’n minst een) reden dat die wieltjes beperkt zijn gebleven tot speelgoed.
Tegenargument: een ‘soort’ kruiwagens zou toch gekund moeten hebben. Of hondenkarren. (Ik weet dat Noord-Amerikaanse Indianen honden als trekdieren inzetten.) Het blijft apart.
Had ik ook aan gedacht, Ben, en dus maakte ik enig voorbehoud. In de oude wereld werd paard en wagen uitgevonden voor de kruiwagen. Dus blijkbaar komt eerst het idee dat je iets het idee dat je een kar kunt maken met iets of iemand om die te trekken en ga je daarna denken aan andere manieren om iets te doen met zo’n kar. Van paard en wagen naar kruiwagen is een minder grote stap dan van niets naar kruiwagen. Blijft speculatie natuurlijk!
@Frans: in Z-Amerika was het wiel wel ontdekt, maar het was onbruikbaar als je in de bergen woonde, het was kinderspeelgoed.
De stormachtige ontwikkelingen op het gebied van de taalkunde van het oude Arabië volg ik niet; ik weet er dus niets van. Maar wel valt me op dat in het bovenstaande het woord Safaïtisch geheel ontbreekt, terwijl er toch tonnen aan Safaïtische rotsinscripties zijn ontdekt, die zijn en worden bestudeerd door o.a. Ahmad Al-Jallad. Deze coryfee op het gebied zat eerst in Leiden, nu aan Ohio state University.
Ik heb even teveel aandacht voor Saoedi-Arabië gehad, merk ik. Je hebt volledig gelijk.
Je kunt dat goedmaken middels een vervolgstukje – daar maak je iedereen extra blij mee.
De “uitvinding” of de herkomst van het alfabet is een gecompliceerde kwestie. Vandaar dat niemand het erg zal vinden om nóg een stok in het hoenderhok aan te treffen. Eén van de oudste alfabetten is dat uit Ugarit, een stadstaat en handelsplaats aan de Syrische kust bij Latakia. De havenstad Ugarit beleefde haar grootste culturele en economische bloei tussen de 15e en de 13e eeuw voor onze jaartelling, maar het was daarvóór al eeuwenlang een bewoonde plaats. Het Ugaritisch alfabet werd geschreven met spijkerschrift (een stilus die in de klei werd gedrukt), maar het was wel een alfabet en geen kloon van het Akkadische of Egyptische schrift. Verder werd dit schrift gebruikt voor veel meer dan alleen maar inscripties, nl. brieven, transacties, registers en literaire teksten.
Wat mij nog meer fascineert is de neiging om de Griekse (en daarmee de Westerse) beschaving te verbinden met een pharaonisch Egyptische oorsprong. Mij lijkt dat niet zo waarschijnlijk. Ik noem hier de Egyptische obsessie met het voortleven in het hiernamaals die o.a. een grootschalige kapitaalvernietiging met zich meebracht door het gebruik van kostbare grondstoffen. Op die schaal is deze obsessie in Griekenland niet bekend. Verder was wat wij nu Griekenland en de Griekse beschaving noemen oorspronkelijk een agglomeratie van zelfstandige stadstaten, terwijl de Farao’s zich juist inspanden om van Egypte één grote mogendheid te maken. Daarmee past Griekenland veel eerder in het model van de stadstaten in de Levant: steden als Ugarit, Ebla, Aleppo en Damascus.
Ook de economische basis en mentaliteit van deze stadstaten is herkenbaar: internationale handel, elites van handelaren die veel te zeggen hadden en een heel praktische internationale gerichtheid. Zo werden In die regio veel talen gesproken die soms weinig onderlinge verwantschap vertoonden. Maar handel stoort zich niet aan taalbarrières. Tenslotte lijken ook archeologische vondsten de nauwe banden te bevestigen die de Griekse eilanden in die regio met hadden de Levant.
Goede eye-opener. Egypte was ‘in’ sinds Napoleon daar was, terwijl de kleinere stadstaten in Syrië enz. pas veel later bekend werden en ook minder spectaculair oogden. Als van een legpuzzel maar weinig stukjes aanwezig zijn heeft men de neiging, die weinige aan elkaar te laten ‘passen’.
Wat betreft het laatste: ik denk dat u gelijk hebt. Griekenland heeft meer ontleend aan het Nabije Oosten dan aan Egypte.
Bedenk hierbij ook wat een ontlening is. In een taal onderscheiden we individuele woorden en de achterliggende grammatica ofwel de structuur. Zo is het ook met een cultuur. Ontleningen aan Egypte beperken zich tot de culturele woordenschat (Charon is een voorbeeld) maar ontleningen aan het Nabije Oosten zijn veel dieper. De stadstaat is een veel-genoemd voorbeeld.
Maar nu nog de vraag waarom er een volgorde was (makkelijk voor uit het hoofd leren welke tekens er allemaal waren?) en op grond waarvan die volgorde bepaald is (het flauwe antwoord, dat het logischerwijs de alfabetische volgorde is, wel zo netjes, vind ik erg grappig).