Misschien heeft u het in De Volkskrant gelezen: een vulkaanuitbarsting kan een factor zijn geweest in de enorme bestuurlijke crisis in het Romeinse Rijk na de dood van Julius Caesar. Het originele artikel vindt u hier. Cor Speksnijder vat samen:
Historici dachten al langer dat een vulkaan de oorzaak was van de ongewone klimatologische omstandigheden die worden vermeld in oude schriftelijke bronnen, maar wisten niet zeker waar of wanneer die uitbarsting zich zou hebben voorgedaan. Een internationaal onderzoeksteam … ziet een verband tussen de klimaatomslag in het Middellandse-Zeegebied en een uitbarsting van de Okmok-vulkaan in Alaska, die zich voordeed in 43 v. Chr. De groep trekt die conclusie na analyse van ijskernen die zijn geboord in Groenland en Rusland.
Er zijn hier diverse problemen. Eén daarvan is dat de overlevering van onze informatie over de Oudheid volslagen willekeurig is. Over de jaren na 44 v.Chr. hebben we veel informatie en dus hebben we ook veel vermeldingen die zijn uit te leggen als aanwijzing voor ongewone klimatologische omstandigheden. De informatie uit de bronnen zegt dus weinig. Ik zou me beperken tot de normale paleoklimatologische data, dus de ijskernen, de stalagmieten en de jaarringen waarover ik onlangs blogde. De bronnen kunnen dienen ter illustratie van wat deze data hebben opgeleverd, maar slechts weinig méér.
Causale verbanden en hun tegendeel
Het tweede probleem is door de onderzoekers onderkend: het is niet zo gemakkelijk om een causaal verband te leggen tussen een vulkaanuitbarsting en de ondergang van de Romeinse Republiek en de opkomst van de monarchie van keizer Augustus. Het is mogelijk dat het door die uitbarsting slecht weer was – denk aan de Tambora in 1815, waarover Philip Dröge zo’n mooi boek heeft geschreven – en het is mogelijk dat hierdoor sociale onrust werd aangewakkerd die weer bijdroeg aan politieke verschuivingen. De onderzoekers zijn genuanceerd genoeg om te erkennen dat het weer hierbij slechts één factor was.
Dat is wat onbevredigend. Je kunt je natuurlijk voorstellen dat de Senaat, geconfronteerd met sociale onrust, eerder berustte in de coup van Octavianus en de machtsgreep van het Tweede Driemanschap. Je kunt echter met evenveel recht het omgekeerde beredeneren: doordat de boeren moesten vechten om hun bestaan, hadden de senatoren een kopzorg minder en konden ze zich concentreren op andere zaken, zoals het verhinderen van een staatsgreep. Ik zou zo snel, schrijvend in de trein naar Maastricht, niet weten hoe ik hier tussen moest kiezen.
Zwarte Dood
Neem, ter vergelijking, de crisis van het midden van de veertiende eeuw: de Zwarte Dood, die een derde van de West-Europese bevolking wegnam. Lange tijd was het standaardverhaal dat dit leidde tot sociale onrust en dat de machtshebbers daarom de horigheid afschaften. Vervolgens bloeiden de steden op. Een eerste nuance was dat de desintegratie van de feodaliteit al eerder was begonnen, maar dat was niet de voornaamste moeilijkheid met deze interpretatie. Dat was dat dezelfde factoren – sterke bevolkingsneergang, sociale onrust – werden gebruikt om voor Oost-Europa te verklaren waarom vrije boeren hun vat op de graanhandel aan de Junkersklasse verloren, hoe de boeren tot horigheid werden gereduceerd en hoe de vrije steden hun rechten verloren.
De cruciale factor lijkt hier, heel simpel, de organisatiegraad van de boeren. De traditionele dorpsgemeenschappen van het westen ontbraken in het ontginningsgebied ten oosten van de Elbe. De boeren in West-Europa hadden daarentegen een zekere macht – dat wil zeggen: het vermogen om anderen tot een bepaalde vorm van gedrag te bewegen – om een verbetering van hun positie af te dwingen, terwijl de boeren in Pruisen, Polen en Litouwen die niet hadden.
Als het spannend wordt…
Ik schreef dat de organisatiegraad van de boeren de cruciale factor lijkt. Er is nogal wat debat over geweest; hoe de bordjes momenteel precies hangen, weet ik niet, maar is voor mijn stukje ook niet zo belangrijk. Het gaat me erom dat klimaatcrises en epidemieën op zich de geschiedenis niet maken. De gevolgen zijn niet onvermijdelijk; cruciaal is de menselijke respons. Daarover doet het team dat nu een vulkaanuitbarsting opvoert als factor bij het ontstaan van de Romeinse monarchie geen al te stellige uitspraken, en ik denk dat het verstandig is je beperkingen te kennen, maar het betekent eigenlijk ook dat ze ophouden op het moment dat het spannend begint te worden.
[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]
Ik had ook mijn bedenkingen. De republiek was al tientallen jaren ziek voor Augustus de macht greep en kon vasthouden. Achteraf gezien lijkt het principaat bijna onvermijdelijk nadat Marius, Sulla en Cinna toon hadden gezet. Dat de senaat geen vuist meer kon maken tegen Caesars jonge achterneef, ligt misschien ook aan het feit dat decennia van burgeroorlogen, bendegeweld en proscripties het politieke kapitaal aardig hadden uitgedund.
Maar dit is natuurlijk ook de augusteïsche propaganda: accepteer me nou maar want het is toch onvermijdelijk.
Dat Augustus de juiste man op de juiste plaats was, is zeker propaganda. Het is met hindsight natuurlijk, maar de Republiek was al langer de speeltuin van ambitieuze politici. Het algemene belang was er dramatisch ondergeschikt aan een destructieve zucht naar dignitas. Dit zorgde ervoor dat niemand een ander iets kon gunnen en dat de problemen van landloze armen, torenhoge schulden en volksmenners met persoonlijke legers niet opgelost geraakten. Augustus was niet voorbestemd, maar of Cato, Cicero, Cassius of Brutus de Republiek hadden kunnen redden? Ik denk dat het kalf al lang voor Augustus verdronken was.
Dag Jona, kun je iets vertellen over de overweldigend mooie camee van Augustus die je als afbeelding gebruikt ? Op grond van dit kunstwerkje, zijn bekende beeltenis (prima porta) en het grafmonument dat hij liet maken voor zijn beoogd – maar voortijdig omgebrachte – opvolger, zijn neefje Marcellus (Louvre) en vele andere beeltenissen moet ik met zekerheid concluderen dat Augustus zich zeer wel bewust was van het positieve effect van mannelijke schoonheid op de perceptie bij de bevolking. Ik wil niet zeggen dat ik hiermee iets nieuws beweer maar het feit wordt weinig gememoreerd.
Dan ben ik ook wel benieuwd naar die curryrestanten op het onderste deel.
Zat daar iets tegenaan geplakt?
De hoofdband van augustus in deze Camee lijkt ook 1 of meerere camee’s te bevatten. Ik dacht dat een camee vaak als hanger voor een ketting diende, maar mogelijk maakte deze dus deel uit van een groter sieraad. Jammer dat de historie hiervan niet meer na te gaan is. Werd deze bijvoorbeeld gedragen door de familie van Augustus, of wellicht ter versiering van een standbeeld? Wellicht weet Jona meer van de herkomst, is deze ooit opgegraven of door de jaren heen door prive verzamelaars bewaard.
Meestal zet Jona er wel bij waar het object in een foto te zien is.
Het betreft hier de zogenaamde ‘Blacas Cameo’ die zich in het British Museum bevindt:
“Three-layered sardonyx cameo engraved with a portrait of Augustus wearing the aegis of Minerva and a sword-belt.”
https://www.britishmuseum.org/collection/object/G_1867-0507-484
De informatie van het BM is wat mager.
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Blacas_Cameo
Deze camee is dus gesneden uit sardonix, een kwartsvarieteit. Deze steen bestaat uit vier opeenvolgende lagen (banden) van wit en bruin, waardoor het kleureffect wordt verkregen.
Octavius heeft dus niet gemorst met zijn patatje-oorlog; de artiest heeft kunstig gebruik gemaakt van juist dit deel van de steen om een zo groot mogelijke camee te kunnen snijden, een bewijs van zijn vakmanschap.
Ook leuk om te weten is dat sardonix in de oude wereld vooral in India wordt gevonden.
@robduijf: ik dacht dat de sard-onyx tegenwoordig ui Brazilie afkomstig is. Prima mareriaal voor een camee
Ik weet niet meer waar ik het gelezen heb, maar ik dacht dat de hoofdband een latere toevoeging was.
Klopt. Zie de site van het British Museum in de link die Jeff hierboven geeft.
‘He [Augustus] originally wore a laurel wreath; this was replaced, probably in the medieval period, with the current setting of jewels.’
Gratias.
“De gevolgen zijn niet onvermijdelijk; cruciaal is de menselijke respons.” Zo geformuleerd is dat een open deur die altijd waar is. Ook gelovigen die een ramp als een straf van god ervaren en lijdzaam reageren, geven een menselijke respons. Het wordt interessant als er systematiek is te vinden bij de respons op rampen. Welke respons effectief is en of samenlevingen van herhaalde rampen iets leren en adequater gaan reageren. Dat valt op het ogenblik dagelijks waar te nemen met de huidige wereldramp.
Ja, dat is inderdaad interessant om te observeren. Eerst was Zweden heel verstandig (Baudet) door niet zo hysterisch te reageren op een beetje Corona, en nu heeft Zweden een groot probleem. En die gekken van “virus waanzin” (Malieveld) vermoeden een complot om ons allemaal veel geld te laten uitgeven aan een onnodig vaccin. Ook in Peking is de boel weer ontploft. Politiek is belangrijker dan wetenschappelijke analyse. Wetenschap is maar vervelend met die nadruk op observeerbare data. Ook goed, als men graag dood wil gaan dan kan dat. De mensheid is wat dat betreft niet veel veranderd in de laatste 2000 jaar; in feite is het door Internet nog erger geworden, omdat nu elke halve zool een gevolg kan verzamelen door de “elite” willekeurig te beschuldigen.
‘En die gekken van “virus waanzin” (Malieveld) (…)’
De meeste mensen zijn zelfzuchtig. Ik hoorde gisteren trouwens een alt zingen dat het hier een politiestaat aan het worden is.
‘Ook goed, als men graag dood wil gaan dan kan dat.’
Precies. In 2018 overleden in Nederland bijna 38.000 mensen aan hart- en vaatziekten. Zoals je weet, is dat een welvaartsziekte veroorzaakt door een verkeerde leefstijl. Veel effectiever dan corona en je hebt er geen 1,5 meter voor nodig.
https://www.volksgezondheidenzorg.info/onderwerp/hart-en-vaatziekten/cijfers-context/sterfte
@Rob: vergeet erfelijkheid niet.
Mensen met een erfelijke aanleg zijn maar een heel klein percentage. Het mag toch inmiddels wel duidelijk zijn dat ‘life style’ verantwoordelijk is voor het overgrote deel van hart- en vaatziekten, met name in het welvarende ‘westen’.
En dan heb ik het nog niet eens over suikerziekte, nierfalen, levercirrose en kanker…
Naar schatting is 25% van alle kankers en hart- en vaatzieken door een combinatie van juiste voeding en voldoende lichamelijke activiteit te voorkomen (RIVM 2010)
De crone-crisis inspireerde mij om in vijf maanden tijd ruim dertig kg gewicht kwijt te raken, ruim een kwart van het uitgangspunt: Zeer matig en gezond eten, even helemaal geen alcohol en dagelijks een uurtje ‹ Leibesübung ›. Never waste a good crisis !
Aan een koppeling van vulkaanuitbarstingen en verschuivende wereldmachten waag ik mij niet.
Toch verwacht ik dat de huidige Klimaat Crisis in de toekomst toch een kantelpunt zal worden.
Waarbij ik Geschiedenis als jouw expertise laat.
En ik mij heel kordaat waag aan toekomst voorspellen.
Vriendelijke groet,
Bestaan er case studies van een stad in de oudheid die laten zien hoe zo’n stad omging met een calamiteit als de Antonijnse of de Justiniaanse pest? Niet alleen de calamiteit zelf maar juist de periode er na.
Naast Brazilië wordt sardonyx ook gevonden in Uruguay, maar naar het schijnt is het in de VS zeldzaam. In de oude wereld wordt dit mineraal aangetroffen in India en Rusland.
Sardonyx is een vorm van onyx. Onyx is een mineraal met zwartwitte banden. Het is een halfedelsteen verwant aan agaat.
‘Sard’ betekent roodbruin. De variant sardonix is dus een steen met roodbruine en witte banden. Carneoolonyx is een vorm met vuurrode en witte banden.
De uitbarsting van de vulkaan van waar nu het Meer van Toba is, heeft geleid tot allerlei interpretaties of het effect had op klimaat, Out-of Africa II en nog veel meer. Nog steeds is er heel veel onduidelijkheid en vechten wetenschappers elkaar de tent uit hierover. Je kan dus ijskernen en jaarringen als bewijs op voeren, maar die worden later vaak tegengesproken door andere gebeurtenissen en ontwikkelen. Het gaat dus niet zozeer om de ijskernen en jaarringen an sich, maar het gewicht van de bewijslast. Dus in hoe ver was het doorslaggevend, was het een de factoren die andere in gang heeft gezet of was het een van meerdere factoren. Lastig, lastig!
Op 15 juni 1991 ontplofte Mount Pinatubo, een actieve vulkaan op het Filipijnse eiland Luzon. Door de explosie vloog twee kilometer (!) gesteente van de top van de berg. Grote hoeveelheden fijnstof werden de stratosfeer in geslingerd; meer dan bij elke uitbarsting sinds die van de Krakatau in 1883.
Bij de ontoffing van de Pinatubo kwam naar schatting twintig miljard kilogram zwaveldioxide in de stratosfeer. Dit vormde sulfaat-aerosolen (sulfaatdeeltjes waaraan zich kleine waterdruppeltjes hechten). Doordat vulkanisch stof hoog in de atmosfeer zonlicht tegenhoudt, daalde de wereldgemiddelde temperatuur gedurenfe een paar jaar een kwart tot één graad; het duurde twee tot drie jaar voordat het effect voorbij was. De jaargemiddelde temperatuur van 1992 en 1993 lag een kwart graad lager dan de jaren ervoor en erna. Bovendien veroorzaakte het fijnstof gedurende de daaropvolgende maanden een wereldwijde stijging in het zwavelzuurgehalte, wat leidde tot een toename van zure regen.
De effecten van die gebeurtenis zijn dus op verschillende manieren meetbaar, niet alleen in ijskernen in de vorm van neergeslagen stofdeeltjes, maar ook in de verschillende biotopen (denk bijv. aan jaarringen van bomen). Kijken we verder terug in het verleden, dan is het de kunst om de verschillende gegevens – waaronder geschreven bronnen, iconografie e.d. met elkaar in verband te brengen.
Mocht een uitbarsting van de Okmok-vulkaan in Alaska verantwoordelijk zijn geweest voor een klimaatverandering op de schaal die wordt beschreven, dan moet het een enorme klap zijn geweest! Rest dus de vraag of er een verband valt te bewijzen tussen die uitbarsting en de gebeurtenissen in West-Europa, m.n. in het mediterrane gebied.
Gelet op wat we nu weten over de effecten van een zware vulkaanuitbarsting zoals de Pinatubo is dat in het geheel niet ondenkbaar. De onderzoekers beweren overigens niet dat de uitbarsting van de Okmok het einde van de Republiek en het Ptolemeïsche Rijk heeft ingeluid, maar dat het er in belangrijke mate toe moet hebben bijgedragen. Het ligt dus stuk genuanceerder.
Even doorspeculerend: Als we bedenken dat men tweeduizend jaar geleden niet over de wetenschappelijke kennis beschikte die wij nu hebben, waardoor wij in staat zijn verschijnselen als heftige meteorologische veranderingen te duiden, dan is het niet ondenkbaar dat men een verklaring heeft gezocht in de wil der goden, waarvan men volkomen afhankelijk was. In onze tijd is er ook een handvol gereformeerde extremisten die geloven dat corona een straf van god is.
Julius Caesar was behalve zelfbenoemd dictator ook de ‘pontifex maximus’ – de hoogste priester – en Cleopatra was als farao godin op aarde; ze waren direct verantwoordelijk voor de communicatie tussen de goden en de mensen. De politieke onrust mag dan vooral zijn veroorzaakt door het machtsspel in de hoogste klassen, het lijkt mij niet ondenkbaar dat de gevolgen van misoogsten en hongersnoden door de brede onderlaag van de bevolking – ondanks de offers die men bracht – als een verstoorde relatie met de goden werd beschouwd. Werden de hoogste priesters hiervoor verantwoordelijk gehouden en werd hun afzetting daarmee breed gesteund?
https://www.knmi.nl/kennis-en-datacentrum/uitleg/vulkaanuitbarstingen-en-klimaat
Caesar is niet afgezet maar vermoord. Cleopatra zette in op een partnerschap met Marcus Antonius en delfde met hem het onderspit.
Wow, Ben, fijn dat je me daar even van op de hoogte stelt. Het nieuws was me bijna ontgaan.
Het is geschiedenis, geen nieuws.
Ze waren geen slachtoffer van een vulkaanuitbarsting is mijn theorie.
Nu je toch puntjes op de i gaat zetten: nieuws is ook geschiedenis.
Of verandering van het klimaat en de gevolgen daarvan mogelijk hebben bijgedragen aan de val van Caesar en Cleopatra kan ik niet beoordelen. Dat wil nog niet zeggen dat het niet zo is en het is de moeite waard om het mee te wegen.
Ik moet mezelf corrigeren!
Bij de explosie van de Pinatubo vloog geen 2 kilometer van de top, maar 260 meter. Dat scheelt bijna een factor 10, waarvoor excuus.
De top lag op 1745 meter en is nu 1485 meter. Er werd zo’n 10 km3 as uitgestoten. De aswolk kwam tot een hoogte van ongeveer 34 km en was meer dan 400 km breed.
Blijft indrukwekkend.
(Beter) nog redelijk recent voorbeeld is de Mount Tambora uitbarsting met de daarop volgende year without a summer door de sulfaat-aerosolen
de Pinatubo gaf maar kort een heel kleine temperatuurdip in vergelijking daarmee
Zelf hebben we het aerosoleffect van de Pinatibo op de zonneinstraling kunnen kwantificeren
Ja, da’s waar. Dat was ook een klapper!
https://nl.m.wikipedia.org/wiki/Jaar_zonder_zomer
Maar zoals je zegt, het effect van Pinatubo viel met onze huidige geavanceerde meetapparatuur vast te leggen. Ik begrijp dat je daarbij betrokken bent geweest?
Ik herinner me dat een jaar of10 geleden een uitbarsting was op Ijsland; ergens in het voorjaar, vliegtuigen vlogen niet en de zomer was koud en nat, zelfs in ZuidEuropa.
Die was in mei 2010. De uitbarsting was op IJsland (niet op Ijsland). Ik was op een conferentie in Gent en kon zonder probleem met de trein naar Amsterdam. Maar bezoekers van verder weg zaten noodgedwongen nog minstens een week vast in een aangenaam Gent.
kort durend geen klimaateffect omdat het stof snel naar beneden viel
Dit is waarom oudheidkunde – en met name MoM – politiek relevant is:
https://www.sciencemag.org/news/2019/04/believe-atlantis-these-archaeologists-want-win-you-back-science
“Almost all such claims [mbt Atlantis ed – FrankB] assume that ancient non-European societies weren’t capable of inventing sophisticated architecture, calendars, math, and sciences like astronomy on their own. “It’s racist at its core,”
Lieve hemel, dat beweerde Von Däniken 50 jaar geleden al…
Yep. Dat hele artikel is gewoon Von Daniken weer een keer overnieuw.
Ja, maar had u al bij het aspect van witte superioriteit stilgestaan? Zo ja, dan bent u slimmer dan ik.
Ik heb geenszins de intentie slimmer te zijn dan jij, Frank; als dat al zou kunnen.
Het artikel van Lizzy Wade in Science dat je zo mooi aanhaalt noemt Von Däniken niet bij naam, maar je zou kunnen stellen dat hij een van de wegbereiders is voor de verderfelijke idee van ‘witte suprematie’. Met hun theorieën over de invloed van buitenaardse wezens ontnemen zij immers de oude beschavingen hun voorstellingsvermogen, creativiteit en vaardigheid, zoals in het artikel wordt aangevoerd. Dan zijn kwalijke associaties snel gemaakt.
Ik geef toe dat ik mij niet direct bezighoud met lieden die met pseudo-archeologie cq -wetenschap hun bedenkelijke mens- en wereldbeelden uitdragen. Daarachter gaan overigens angstculturen schuil en daar hou ik me dan weer wel mee bezig.
Zoals Wade in haar artikel terecht archeologe Sara Head aanhaalt – en het is op dit blog ook vaak aan de orde geweest – zit de wetenschap te suffen achter betaalmuren, terwijl de pseudowetenschap het vacuüm vult. Ondertussen verwordt het ‘debat’ op sociale media helaas vaak tot een treurige uitwisseling van anonieme scheldpartijen en bedreigingen.
Volgens mij heeft Von Däniken nooit iets gezegd over de huidskleur van de buitenaardsen…😱
Ook: Sumeriërs, Akkadiërs, Babyloniërs, Olmeken, Maya’s, Chimu’s, Nazca’s & Inca’s zijn niet ‘zwart”. Ook de oude Egyptenaren niet, hoezeer sommigen dat ook willen…
“Je kunt echter met evenveel recht het omgekeerde beredeneren.”
Ter illustratie keer ik het nog een keer om.
Een weertype dat gunstig is voor veldslagen – niet de zon in de ogen, rustige zee bij een overtocht, geen modderige vallei waar de manschappen en paarden zich in vastlopen, geen storm die je belegeringstoren omver blaast – is een ander dan een weertype dat gunstig is voor boeren, die graag zon hebben afgewisseld met regen; verblinden zal de zon hen niet want ze kijken toch slechts naar beneden en de golfslag op zee zal ze worst wezen.
Nou… Die boeren kijken toch echt wel een keer omhoog of er al wolken aankomen. De zwaluwen vliegen laag, we krijgen vast slecht weer. Avondrood, water in de sloot.
‘Volgens mij heeft Von Däniken nooit iets gezegd over de huidskleur van de buitenaardsen…😱’
Von Däniken heeft ooit een TV-film gemaakt – de titel is me ontschoten – waarin hij zijn close encounter met een alien toont! Het was een zwartwit film voor zover ik me herinner, maar volgens mij ging het om een groen mannetje…