Het was de speelfilm waarover ik onlangs blogde, The Death of Stalin, die me deed realiseren hoe weinig ik wist van maarschalk Zjoekov, afgezien dan van het feit dat hij in 1945 Berlijn innam – ik vermijd woorden als “bevrijdde” of “bezette” – en dat hij in 1956 verantwoordelijk was voor het onderdrukken van de Hongaarse Opstand. Waar in de film de parodie begon, kon ik niet aanwijzen. Tijd om zijn memoires, Herinneringen en overwegingen (1969), eens te lezen. Ik wist van hun bestaan maar was verbaasd dat de Engelse vertaling gewoon leverbaar was. Een turf van ruim duizend bladzijden.
Modern leger
Het bleek fascinerende stof – en ik ben pas in de vroege jaren dertig, als het Sovjet-leger bezig is met het opstellen van het tweede Vijfjarenplan, ofwel de geforceerde mechanisering van de diverse krijgsmachtonderdelen.
We might have delayed the steep rise in heavy industry for some five or seven years and given the people more consumer goods more quickly. Our people had earned this a thousand times. This was certainly a most seductive thing. But had we done so, who can tell how … the initial period of the war would have ended, and where – before what city or on what river – the fascist troops would have been stopped? The wisdom and acumen of the Party … and the heroism shown by the people at their work in those years, laid the foundation for our victories in the Second World War.
Er is hier veel over te zeggen. Om te beginnen weet Zjoekov dat het economisch beleid snoeihard is geweest en dat voor de modernisering van het Sovjet-leger een te hoge menselijke prijs is betaald. Hij voelt zich gedwongen uit te leggen waarom het niet anders kon. Ik ben erg benieuwd naar zijn beschrijvingen van de belegering van Leningrad, de strijd om Moskou, de slag om Stalingrad, de slag om Koersk, operatie Bagration en de inname van Berlijn, want Zjoekov keek niet op een soldatenleven meer of minder.
Zjoekov de communist
Een tweede punt: het woordje “we”. In 1931 was Zjoekov assistent-inspecteur voor de cavalerie. Geen onbeduidende functie, maar hij was beslist niet verantwoordelijk voor de keuze het leger versneld te moderniseren. Hij identificeert zichzelf echter volledig met de beslissingen die de Communistische Partij destijds heeft genomen. Ik kan niet uitmaken of dit een pose is van iemand die tweemaal in ongenade gevallen is geweest en heeft ontdekt dat de enige weg naar reputatieherstel is gelegen in compromisloze trouw aan de CPSU, of dat hij dit schreef vanuit oprechte overtuiging of allebei tegelijk.
Het communisme is op elke pagina aanwezig. Soms positief: Zjoekov kwam uit een arm gezin en zou in tsaristisch Rusland kansloos zijn geweest, maar verwierf dankzij de revolutie een toekomst. Voor een groot deel door eigen verdienste: hij lijkt voortdurend aan het studeren te zijn geweest. (Ik begrijp dat hij bij zijn dood 20.000 boeken naliet, die hij stuk voor stuk had gelezen en geannoteerd.) Zijn intellectuele inslag leidt tot observaties zoals dat velen het belang onderschatten van een grondige kennis van de Marxistisch-Leninistische theorie en het organisatorische werk van de Partij in het leger.
Zjoekov en de censuur
Tussen de regels door valt echter ook de meer sinistere kant van het communisme te herkennen, zoals wanneer een van Zjoekovs superieuren hem in 1923 om zijn mening vraagt over de ruitertraining. “The question looked tricky.” De dodelijke angst het verkeerde antwoord te geven. Steeds weer zijn er verwijzingen naar wat Lenin had geschreven, keurig met voetnoot naar het verzameld werk, of naar beslissingen van het CC CPR (B), dat wil zeggen het Centraal Comité van de Communistische Partij (bolsjewistisch) van Rusland.
Je merkt ook dat de censuur meelas. Zjoekov moest rekening houden met de wijze waarop ten tijde van Brezjnev werd gedacht over Chroesjtsjov, Stalin en Lenin. De autobiograaf vermeldt Leon Trotski precies tweemaal, één keer neutraal en één keer negatief, hoewel hij de organisator was van het Rode Leger en Zjoekov uitgebreid ingaat op de oorlog tegen de contrarevolutionairen. Ook de wijze waarop Stalin de macht verwierf, blijft geheel onvermeld.
Details, details
Maar ook al kan Zjoekov niet alles vertellen wat voor een objectief verslag noodzakelijk zou zijn, er staat veel interessants in zijn autobiografie, zoals de discussie over de spanning tussen enerzijds het collectivisme dat inherent is aan een communistisch systeem en anderzijds de militaire noodzaak een eenhoofdig gezag te hebben. Zijn beschrijving van de burgeroorlog van 1918-1921 is fascinerend gedetailleerd en gaat zeker niet voorbij aan wat verkeerd ging (voor de communisten dan). Het zijn die details die het boek zo fascinerend maken.
Let wel: het gaat om zakelijke details. De privépersoon Zjoekov komt nauwelijks aan de orde. Als hij in 1931 wordt overgeplaatst van Minsk naar Leningrad, vermeldt hij ineens dat hij inmiddels een dochter van twee heeft. Het is inderdaad geen informatie die we nodig hebben als we willen vernemen hoe Zjoekov de Sovjet-Unie verdedigde tegen de nazi’s; wat we van een maarschalk willen horen zijn de discussies over de introductie van tanks en vliegtuigen. Wat we willen weten is hoe in de generale staf de doctrine van de “deep battle” werd ontwikkeld, waarbij de Sovjet-legers niet slechts streden aan het front maar tegelijk probeerden de vijandelijke troepen achter de frontlijn te verwarren. Zjoekov spreekt vol lof over Mikhail Frunze en Vladimir Triandafillov.
Het boek wemelt dus van de officiersnamen, en over de meesten heeft Zjoekov wel iets aardigs te zeggen, vooral als ze met hem een liefde deelden voor zelfstudie. Slechts een enkeling komt er niet al te best vanaf. Dat maakt me nieuwsgierig naar zijn behandeling van Stalin en Chroesjtsjov, met wie Zjoekov nauw heeft samengewerkt en bij wie hij in ongenade viel.
Wordt dus vervolgd. Ik heb nog ruim 850 bladzijden te gaan.
Het is verstandig om Richard Overy’s Ruslands Oorlog er bij te lezen, voor de context.
“hoewel hij de organisator was van het Rode Leger”
Niet echt, behalve inderdaad tijdens de Burgeroorlog en dan nog lang niet in zijn eentje. Michail Frunze heeft verreweg het grootste aandeel gehad. Nadat die onder duistere omstandigheden gestorven was in 1925 was het Michail Tuchatsjevsky die ijverde voor modernisering. Daabij werd hij geholpen door het geheime uitwisselingsprogramma met Weimar-Duitsland. Voor de moeite werd Tuchatsjevsky weggezuiverd. Na de Winteroorlog zette het Politburo een reorganisatie in op basis van diens opvattingen en daar zat het Rode Leger middenin toen de nazi’s op bezoek kwamen.
“een te hoge menselijke prijs is betaald”
Tja, wat is te hoog; hoe moeten we dat in vredesnaam bepalen? De hongersnood in de Ukraïne kwam neer op genocide. Maar zonder de economische modernisering hadden de nazi’s in 1941 wel eens kunnen winnen en hadden wij minstens in onze jeugd Heil Hitler geroepen. Dit zijn van die onderwerpen waar elke zinnige ethiek faalt.
@ FrankB
¨Dit zijn van die onderwerpen waar elke zinnige ethiek faalt.¨
Mag uit uw verwoording begrepen worden dat u (meer of minder) onder de indruk bent, of zelfs een bewonderaar van Leninistisch denken?
Nee, al was het maar omdat Lenin na zijn geslaagde staatsgreep als eerste mijn politieke geestverwanten in Hotel Lubjanka liet logeren
@ FrankB: het is maar wat u of men onder ¨geslaagd¨ verstaat:
https://www.dw.com/en/how-germany-got-the-russian-revolution-off-the-ground/a-41195312
Wat ik niet zo goed begrijp is dat uw heldere ¨nee¨ wel verwerping van het moorddadige en nog steeds voortwoekerende ¨Cheka¨ aspect van het democratisch-centralistisch denken en doen treft, maar dat u twijfelt om andere gruwelijkheden ten gevolge van datzelfde denken en doen (geforceerde economische ontwikkeling, geplande volkerenmoord, Molotov-Ribbentrop Pact, om zo wat voor de hand liggende voorbeelden in herinnering te brengen) met een zelfde ¨zinnig ethisch¨ nee af te wijzen.
Lijkt me ook niet ¨onzinnig¨ in de huidige tijd, gelet op wat maatjes van Marx en Lenin er in de volksrepubliek China van bakken, en de manier waarop hun vertegenwoordigers hier in het continent waar ik woon en werk tekeer gaan.
Alles onder het mom van de (onfeilbaar geachte) door M bedachte (en aan het eind van z’n leven door hem toch maar liever afgezworen) en door L via de Cheka en wereldwijde navolgers afgedwongen dictatuur van het proletariaat.
https://www.youtube.com/watch?v=r5qZoT6bbJo
https://www.nytimes.com/2018/12/24/world/americas/ecuador-china-dam.html
https://www.reuters.com/article/us-venezuela-oil-deals-specialreport/special-report-how-china-got-shipments-of-venezuelan-oil-despite-u-s-sanctions-idUSKBN23J1N1
“het is maar wat u of men onder ¨geslaagd¨ verstaat”
Nou, voor de staatsgreep eind 1917 had Lenin geen macht in handen en erna wel. Lijkt me ondubbelzinnig, ongeacht wat de Duitsers ermee van doen hebben gehad. En ja, ik ben bekend met de reis in een geblindeerde trein, ook zonder uw gewaardeerde hulp.
“Wat ik niet zo goed begrijp ….”
Dat ligt dan aan uw begrijpend lezen, wellicht ingegeven door uw persoonlijke vooroordelen. Want waar ik op reageerde was: “een te hoge menselijke prijs is betaald”, niet op het ethisch gehalte van bv. de genocide middels hongerdood vanuit het standpunt van de slachtoffers.
Met “dat u twijfelt” zit u er dan ook vierkant naast. Dus zal ik het voor u uitspellen. De genocide middels hongersnood in de Ukraine was instrumenteel voor de industrialisering van de Sovjet-Unie. Dat was misdadig, daar heb ik geen enkele twijfel over. Alleen trek ik daar niet de conclusie huit dat “een te hoge menselijke prijs is betaald”, omdat dat betekent dat vele, vele anderen “een te hoge menselijke prijs” zouden hebben moeten betalen – aan de nazi’s ipv de Sovjets. Ik vertik het om daar een keuze tussen te maken. In het algemeen vertik ik het om de bepalen welke menselijke prijs dan nog niet te hoog is.
“gelet op wat maatjes van Marx en Lenin er in de volksrepubliek China van bakken”
Irrelevant voor mijn punt. Dank u wel dat u de onzinnigheid zo keurig bevestigt. Ik heb Lenin, Trotsky, Stalin en Hitler niet nodig om een negatief oordeel over de volksrepubliek China te vellen. U blijkbaar wel. Tja.
Ik moet ze gewoon geen van allen. Alleen besef ik ook dat ik zonder Stalin en zijn misdadige kornuiten in mijn jeugd onder de nazilaars had gelegen. Dat is een heel onaangename gedachte. Ik schrik er echter niet voor terug. Nu u al in twee commentaren weigert daar op in te gaan begin ik te vermoeden dat het u aan dergelijke moed ontbreekt.
Interessante figuur! Knap dat hij zijn hoofd op zijn lichaam heeft kunnen houden in de Stalin-periode. Ik kijk uit naar het vervolg.
“maarschalk Zjoekov, afgezien dan van het feit dat hij in 1945 Berlijn innam – ik vermijd woorden als “bevrijdde” of “bezette” ”
Dat is interessant; waarom die woorden vermijden?
Ligt voor de hand – de stad werd bevrijd van de nazi’s en bezet door de Sovjets.
Ja, maar was het net zo goed geweest als de Sowjets Berlijn niet hadden veroverd? In Duitsland meent men, althans mehrheitlich, wel dat men in 1945 van de nazi’s bevrijd is.
En daar kwam de DDR voor in de plaats. Maar sommige Duitsers lijden aan Ostalgie.
Ja, en dan stemmen ze AfD.
De grens tussen slecht en niet slecht is nooit scherp te trekken, hoe graag scherpslijpers aan de linkerkant of de rechterkant je dat ook willen doen geloven.
Ja, maar is dat geen wensdenken? Na de oorlog was het erg makkelijk om alle en alleen de Nazi’s de schuld te geven. Ik ben geen specialist in het tijdvak, maar heb de indruk dat de grens tussen slecht en niet-slecht niet zo scherp was.
Ja, ik lees veel Duitse geschiedenis. Het Roomse Rijk van de Duitse Natie verdween in 1806, en pas in 1871 was er weer een Duits Rijk. In Duitsland was er veel frustratie over de zeer late staatsvorming (net als in Italië). Men moest zich een imposante positie in de wereldpolitiek zien te verschaffen, waar Engeland niet op zat te wachten. In Nederland heeft het communisme nooit iets voorgesteld, en Nederland heeft ook WO-I niet meegemaakt, dus Nederland is nogal naïef over de Europese geschiedenis, maar in Duitsland werd de communistische dreiging (begrijpelijk) zeer serieus genomen, en er was ook veel behoefte aan revanchisme richting Frankrijk en Engeland. De mix met het anti-semitisme heeft de situatie zeer ernstig van de rails laten gaan. Om de geschiedenis in de gewenste richting te krijgen is er zeer ernstig en inhumaan geweld toegepast, met een grotendeels verwoest Europa en tientallen miljoenen doden, vooral ook in de Sowjet-Unie. Als je dat met de Sowjet-Unie wilt vergelijken, dan krijg je al snel lof uit een bepaalde hoek. Door Auschwitz is een koele afweging eigenlijk niet mogelijk.
Ah ja, Ian Kershaw schrijft daar in Tot de Laatste Man nogal sarcastisch over. Hij citeert (en ik citeer hem):
“werd steeds meer de indruk gewekt dat bijna niemand het regime echt had gesteund, maar op zijn hoogst onder druk was meegegaan in de politiek die door de tirannie van Hitler en zijn handlangers werd gedicteerd. ‘Iedereen loopt weg van Hiter, niemand had er deel aan. Iedereen werd vervolgd, en niemand gaf iemand aan,’ luidde in mei 1945 [! FrankB] de cynische taxatie van een jonge Berlijnse vrouw, die luisterde naar de stemmen in de rijen voor groenten en water.”
“… de oude denkbeelden waren maar moeilijk uit te roeien. Volgens Amerikaanse opinieonderzoekers in oktober 1945 was 20 procent van de ondervraagden ‘het eens met Hitler ten aanzien van zijn behandeling van de Joden’ en nog eens 19 procent bleef in het algemeen positief, maar vond dat hij te ver was gegaan.”
Combineer dat met verslagen over Duitsers die vlak voor de bevrijding door de westerse geallieerden nog zogenaamde oorlogssaboteurs (Kershaw noemt specifiek een 19-jarige theologiestudent, genaamd Robert Limpert te Ansbach) helpt op te knopen, waarna volgt “… geen zeldzaamheid. Tientallen andere voorbeelden zouden gekozen kunnen worden ter illustratie” (nogmaals, we hebben het over het westen van Duitsland, waar men niet bang hoefde te zijn voor het Rode Leger) en ik ontwaar een patroon.
Ik wens je veel succes met het zoeken naar nuances tussen slecht en niet-slecht.
Eerst het vreten, dan de moraal, zei Berthold Brecht al (die zich in 1953 ook al niet voorbeeldig gedroeg). Tot ver in 1944 had het overgrote deel van de Duitsers dan ook voldoende te vreten. Hun hongersnood kwam pas onder de Amerikanen en Britten (en vast ook wel onder de Fransen en Russen).
https://en.wikipedia.org/wiki/History_of_Germany_(1945–1990)#Nutritional_levels_and_famine
Inderdaad. De echte vraag is: waarom liepen zoveel mensen er achteraan? Na 1933 is de NSDAP heel groot geworden. Opportunisme en overtuiging. Zonder communisme geen nazisme.
Dat is een andere vraag – bovendien schreef ik ook al dat de stad in 1945 van de nazi’s bevrijd werd. Aan de andere kant weet ik vrij zeker dat iig de meerderheid der Duitse vrouwen ten oosten van de Oder/Neisse in 1945 niet meende bevrijd te zijn. En geef ze eens ongelijk.
Soms is het verstandiger termen als “beter” achterwege te laten – zie ook boven.
Herstel: ten oosten van wat de Duits-Duitse grens zou worden (de Oder/Neisse is de Duits-Poolse grens).