Friedrich August Wolf hield zich niet alleen bezig met de Homerische kwestie, waarover ik zojuist blogde. Hij stichtte ook de oudheidkunde als wetenschappelijk vakgebied. De vraag: waarom zou je je bezighouden met de cultuur van de Oudheid? Wij kennen die vraag natuurlijk ook. In onze tijd sneerde Halbe Zijlstra dat hij niet wist wat hij moest met musea vol opgegraven potten en pannen. Anders dan de Nederlandse oudheidkundigen, die zwegen toen ze deze kans kregen zich uit te leggen, sprak Friedrich August Wolf wel. En hoe.

Wat was de waarde van de oudheidkunde? In de tijd van de Europese revoluties, de Napoleontische oorlogen en de eerste industrialisering, was het opheffen van universiteiten niet ongebruikelijk. De belangrijkste onderzoekers opereerden vaak op zichzelf. De oudheidkunde was kwetsbaar toen Wolf in 1807 er een essay aan wijdde. In zijn Darstellung der Altertumswissenschaft nach Begriff, Umfang, Zweck und Wert (1807) stelde hij voor wat de oudheidkunde moest zijn. De door hem gemaakte keuzes – waarvan sommige verstandig zijn gebleken en andere niet – zijn voor de oudheidkunde vaak nog actueel.

De grenzen van de Oudheid

Een inleidende vraag was hierbij wat de Oudheid nu eigenlijk was. Als eindgrens wees Wolf zonder veel discussie op de culturele veranderingen in de vijfde eeuw na Chr. Bij slechts weinig tijdgenoten zal dit hebben geleid tot vragen, maar hijzelf moet hebben geweten hoe problematisch deze keuze was. Gibbon had aanvankelijk hetzelfde idee gehad – zijn Decline and Fall eindigde na drie delen eveneens met de val van het West-Romeinse Rijk – maar hij was daarvan teruggekomen en had nog evenveel delen toegevoegd. Het Imperium Romanum bleef immers in het oosten voortbestaan, tot de opkomst van de islam de samenleving ook daar grondig veranderde. Vervolgens bestond het Byzantijnse Rijk nog zo’n acht eeuwen.

Wolf lijkt echter een blinde vlek te hebben gehad voor de ontwikkelingen in het oostelijk Middellandse Zee-gebied. We zien die eveneens in zijn afbakening tussen enerzijds Rome en Griekenland en anderzijds de daaraan voorafgaande, oud-oosterse culturen. Hij beweerde namelijk dat de Aziaten en Egyptenaren weliswaar geciviliseerd waren, maar geen hogere cultuur kenden. Alleen in Griekenland en Rome had een rijk geestesleven bestaan, zoals volgens Wolf zou blijken uit de literatuur. Weliswaar waren de Romeinen wat minder creatief dan de Grieken, maar ze waren goede organisatoren geweest en hadden genoeg talent gehad om in te zien dat ze dingen moesten ontlenen aan de Grieken.

Wolfs blinde vlek is des te opvallender, omdat hij, zoals we al zagen, de rijkdom en relevantie kende van het Joodse materiaal. Een Montfaucon en een Winckelmann zouden vreemd hebben opgekeken van Wolfs beperking van de Oudheid tot Griekenland en Rome. Zelfs al bewonderden zij de Grieken meer dan de oosterse culturen, ze ontkenden het belang daarvan niet. In feite brak Wolf, door het oude Nabije Oosten te negeren, met een eeuwenoude Europese traditie.

Het belang van oudheidkunde

Wolf sprak in zijn Darstellung ook over het belang van de oudheidkunde. Daarbij rekende hij af met de motieven die zijn tijdgenoten aanvoerden ter rechtvaardiging van de Latijnse scholen. Hij erkende dat er met de letteren geen materiële winst viel te behalen. Een wetenschapper had die oude talen ook niet nodig, behalve dan bij disciplines waarin een deel van de literatuur in het Grieks of Latijn was geschreven, zoals theologie en Romeins Recht. Ook wie de wetenschappelijke literatuur van de vroege negentiende eeuw wilde lezen, hoefde zich niet het hele oudheidkundige pakket eigen te maken. Latijn volstond.

De meeste winst, oordeelde Wolf, viel te behalen wanneer men de bestudering van de oude talen beschouwde als doel op zich. Talen waren immers de voornaamste uitingen van de menselijke geest, of, iets preciezer, van de Volksgeist, het eigen karakter van een natie. Talen bevatten de gehele ideeënvoorraad van een volk en waren des te rijker naarmate de sprekers gecultiveerder waren. Het doel van de oudheidkunde was om via de taal te gaan denken zoals de oude Grieken en daardoor net zo creatief en vrij te worden. Zij hadden als eersten de weg naar de hogere vormen van beschaving afgelegd en dankten daaraan dat zij zowel gecultiveerd als oorspronkelijk waren. Hun cultuur was daardoor “een schatkamer van de rijkste gedachten en principes”.

Een filosofie van taal en geest

Het is ook voor de moderne lezer, die heus wel weet dat hij via de taal niet kan doordringen tot zoiets als een volksgeest, moeilijk niet geestdriftig te raken door Wolfs enthousiasme voor de taalfilosofie, temeer daar de classicus zich niet beperkte tot fraaie woorden. Minstens zo imponerend was de heldere wijze waarop hij zijn idee uitwerkte: met een studieprogramma van zes hoofd- en achttien bijvakken, waarmee hij handen en voeten gaf aan Winckelmanns ideaal de oude Grieken na te volgen.

Kennis van de mythologie was hierbij minder belangrijk om literaire allusies te herkennen dan om de antieke denkwereld te begrijpen; tekstkritiek was vooral nuttig als ze was gericht op de antieke tekst als uiting van de Griekse of Romeinse volksgeest. De student kreeg daarin ook inzicht via de instellingen, economie en wetten van een volk. Iets dergelijks gold voor de materiële cultuur, die eveneens kon bijdragen aan kennis van de volksgeest. Voor het in de achttiende eeuw gebruikelijke dedain voor het antiquarisme was bij Friedrich August Wolf geen ruimte. Net als Winckelmann en Gibbon begreep hij  dat álle soorten informatie moesten worden benut.

Niet dat Wolf nooit fouten maakte. Hij was enerzijds van mening dat een oudheidkundige de antieke wetgeving goed moest kennen, maar oordeelde anderzijds dat men voor de studie van het oude Rome de wetsteksten uit de tijd van keizer Justinianus niet nodig had. Die regeerde immers niet meer over het Romeinse Rijk, dat in Wolfs optiek een kleine eeuw eerder ten onder was gegaan. Justinianus was dus al een middeleeuwse, Byzantijnse Griek. Dat de keizer vooral oudere wetten en jurisprudentie had laten verzamelen en dat dit Corpus Iuris daardoor de voornaamste bron is voor het Romeins Recht, lijkt Wolf te zijn ontgaan.

Hoofd- en bijvakken

Het grootste deel van de Darstellung is echter een mooi beredeneerde uiteenzetting over de vakken die een oudheidkundige in de vingers dient te hebben. De zes hoofdvakken hadden te maken met het begrijpen van de antieke taal en cultuur.

• Taalfilosofie
• Griekse grammatica
• Latijnse grammatica
• Hermeneutiek
• Tekstkritiek
• Latijnse schrijfvaardigheid

Daarnaast waren er achttien bijvakken om de student kennis van de Griekse en Romeinse cultuur bij te brengen. Er waren wat bijvakken die ervoor zorgden dat een oudheidkundigen de antieke ideeën kon plaatsen in tijd en ruimte: oude geschiedenis, chronologie, aardrijkskunde, numismatiek en epigrafie (inscriptiekunde). Andere bijvakken rekenen wij tot de archeologie: de antieke kunsttheorie, kennis van antieke monumenten, de principes van de beeldende kunst, kunstgeschiedenis en bouwkunst. De sociale wetenschappen bestonden nog niet maar antieke instituties, kennis, religie, wetten, zeden en gewoonten kwamen aan bod bij de bestudering van de Griekse en Romeinse oudheden en de Griekse en Romeinse wetenschapsgeschiedenis. Voor de bestudering van de antieke literatuur waren mythologie en Griekse en Romeinse literatuurgeschiedenis relevant. Tot slot moest de student iets weten van de geschiedenis van zijn vak.

Kritiek

Wolfs ideeën waren tijdgebonden. Natuurlijk schatte hij sommige dingen verkeerd in. Eén punt van kritiek is al genoemd: het negeren van de culturen rond het oostelijke Middellandse Zee-bekken. Wolf zou vermoedelijk een andere keuze hebben gemaakt als de hiërogliefen en het spijkerschrift al ontcijferd waren geweest. Zoals het er in 1807 echter voorstond, negeerde hij alleen de Joden.

Een andere punt van kritiek is zijn waardering van het archeologisch materiaal, dat hij tot een bijvak reduceerde omdat het niet zelfstandig zou kunnen spreken en altijd aan de hand van teksten moest worden geïnterpreteerd. Hierdoor kreeg de studie van het geschreven materiaal voorrang, een prioriteitsstelling die in feite nog steeds bestaat. De papyrologische problemen waarover ik de laatste tijd vaak heb geblogd, vloeien eruit voort. De archeologen hebben duizend keer gezegd dat unprovenanced papyri wetenschappelijk geen waarde hebben maar classici negeerden het.

Utopie

Friedrich August Wolf schetste een programma voor de oudheidkunde, bedoeld om draagvlak te creëren voor een onderwijshervorming. De noodzaak daartoe werd, zeker na de Pruisische nederlaag bij Jena-Auerstedt, in brede kring onderkend. Ik blogde er al over. Het Franse experiment met volkssoevereiniteit, dat had geleid tot de opkomst van Napoleon, was geen alternatief. Wolf wilde de samenleving laten besturen door een niet-aristocratische elite van gedisciplineerde mensen die belangeloos hadden gestudeerd, louter om het inzicht zelf en niet om er materieel voordeel van te ondervinden.

Belangeloosheid, discipline en antimaterialisme zijn prachtige idealen, maar helaas precies dat: idealen. Je bouwt er een universitair instituut mee op maar continueert het er niet mee. Iemand moet het blijven financieren, en die zal een tegenprestatie verwachten.

En toch. Wolf bood een plan voor onderwijs, cultuur en wetenschap, met een kop en een staart. Er zat een visie achter op het openbaar bestuur, op kennis, op de samenleving. Ik geloof dat dat is wat wij missen.

[Geschiedenis is geen amusement, leuk voor een vrijblijvend stukje in een tijdschrift of een item op TV. Het is een wetenschap. In de reeks “Methode op Maandag” (MoM) leg ik uit wat de oudheidkundige wetenschappen, en de historische wetenschappen in het algemeen, maakt tot wetenschappen. Een overzicht van deze en vergelijkbare stukjes is hier.]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.