Objectieve kennis kan niet bestaan, maar als mensen met diverse achtergronden aan de hand van dezelfde data en dezelfde methoden tot dezelfde conclusies komen, zitten we aan de veilige kant. En je krijgt betere informatie als je meer en uiteenlopender data in je analyse betrekt. Klinkt logisch, gebeurt onvoldoende. De oudheidkundige opleidingen zijn te kort. Daarnaast zijn er twee andere problemen, namelijk dat inzichten achter betaalmuren liggen en dat het daardoor niet mogelijk is het publiek normaal te informeren. Daarom twijfel ik al een tijdje aan de zin van mijn activiteiten en keerde ik terug naar het handboek waarmee ik over oude geschiedenis leerde, Een kennismaking met de oude wereld van De Blois en Van der Spek.
Ik blogde er al eens over – een, twee, drie – en een van de auteurs, Van der Spek, reageerde al. Deze reeks kan leuk worden. Vandaag: het begin van de Oudheid. Ofwel de overgang van de laatste fase van de Prehistorie, het Chalcolithicum, naar de Bronstijd.
De crux is dat het schrift erbij kwam. Dat heeft twee gevolgen. Enerzijds verandert er iets voor ons: we krijgen er, naast de archeologie en de vergelijking met andere voorindustriële samenlevingen, een kenwijze bij. Anderzijds veranderde er ook iets voor de mensen toen. Geschreven teksten zijn immers “containers” – ik blogde er al over – waarmee informatie over grotere afstanden en grote perioden viel over te dragen.
Neolithisering
De Blois en Van der Spek beschrijven kort wat eraan voorafging: het eeuwenlange proces van neolithisering, ofwel de vervaardiging van betere werktuigen, het ontstaan van de landbouw en de vestiging op vaste woonplaatsen. Ook het aardewerk deed zijn intree. De auteurs leggen het verschil uit tussen regen- en irrigatielandbouw uit en wijzen erop dat, terwijl de eerste normaal was in de Levant en de bergen rond Mesopotamië, de laatste dominant was in Egypte (het spreekwoordelijke “geschenk van de Nijl”) en Sumerië/Elam (Eufraat, Tigris, Karkheh). In Mesopotamië, zo lees ik, was de opbrengst het vijftienvoudige van het zaaigoed. Misschien is dit weggezonken kennis mijnerzijds, misschien is dit gebaseerd op nieuwe cijfers; in elk geval wist ik het niet en is de zin van het herlezen van een handboek hiermee bewezen.
Na de neolithisering waren er voldoende overschotten om mensen vrij te stellen voor ander werk dan het agrarische: ambachtslieden dus, en na de uitvinding van het schrift ook ambtenaren en priesters. De auteurs dateren de uitvinding die alles veranderde rond 3400 v.Chr., wat ik verbazingwekkend vroeg vind.
Steden
Hoe dat ook zij: de eerste steden ontstonden in het Chalcolithicum. Die in Mesopotamië en de Levant zijn vanouds goed gedocumenteerd en de laatste tijd is daar Iran (Jiroft) bij gekomen. In Egypte zijn veel steden door de Nijl verspoeld, zodat we die minder goed kennen. De necropolen zijn wel goed bewaard, zodat de cultuur van de dood beter gedocumenteerd is. Je krijgt daardoor weleens het idee dat de Egyptenaren geobsedeerd waren door de dood, maar dat is dus gezichtsbedrog
De Blois en Van der Spek laten onvermeld dat de ambachtslieden van het Chalcolithicum op enige schaal voorwerpen begonnen te maken die niet langer alleen maar functioneel waren, maar daarnaast ook mooi moesten zijn. Denk aan de kleuren van het Naqada-aardewerk of de beroemde stenen vaas uit Uruk die nu een hoogtepunt is in de collectie van het Berlijnse Pergamonmuseum. Hoewel we geen teksten hebben over deze ontwikkeling, kunnen we hier iets zien van het grote avontuur van de menselijke geest.
Na de neolithisering zag het Chalcolithicum dus de eerste steden, kunst en containers. Een nieuwe tijd brak aan, die we de Bronstijd noemen. De Oudheid was begonnen.
[Een overzicht van deze reeks is hier.]
We moeten bij dergelijke vraagstukken altijd bedenken dat overgangen geleidelijk waren. Mensen gingen niet ’s avonds slapen in de Prehistorie om de volgende ochtend in de Bronstijd wakker te worden.
Dat van die betaalmuren en te korte opleidingen is iets waar je niks aan kunt doen en dus geen reden om aan de zin van je activiteiten te twijfelen. Eerder een reden om juist door te gaan!
Ja, goed punt. Bovendien: hoe meer JonaL schrijft, hoe overbodiger betaalmuren.
“[…] als mensen met diverse achtergronden aan de hand van dezelfde data en dezelfde methoden tot dezelfde conclusies komen, zitten we aan de veilige kant”
Als mensen met diverse achtergronden aan de hand van verschillende data en andere methoden tot dezelfde conclusies komen, zitten we m.i. aan een nog veiliger kant. Bijvoorbeeld archeologen en historici die op grond van verschillende data (graafwerk / geschriften) op gelijke conclusies kunnen uitkomen.
‘Andere mensen dezelfde methoden, dezelfde conclusie’ voldoet aan de methodologische eis van repliceerbaarheid. Dat is een belangrijke eis, maar is niet voldoende. Zoals u al schrijft is het beter om bij een nieuwe techniek hetzelfde resultaat te vinden want dan gaat het om robuustheid van het gevonden resultaat, onafhankelijk van een bepaalde techniek. Repliceren van andermans onderzoek is niet erg populair bij onderzoekers, een nieuwe techniek toepassen wel, vermoed ik op grond van eigen ervaring.
Dit stukje vormt de entrée, het voorgerecht, van een delicieuze en hopelijk ook zeer copieuze maaltijd, zorgvuldig toebereid en uitgeserveerd. Om te smullen, Jona ! Mijn geestelijke honger maakt een sprongetje van geluk.
Pas op hoor, straks krijgen we nog oudheidsobesitas.😉
Sommige culturen, zoals de Kelten, stonden nogal weigerachtig tegenover schrift. Het voordeel van een container is immers dat het zaken bewaart, maar evolutie ook kan tegenhouden of minstens afremmen (dixit Clerinx). Bekend is het voorbeeld van sprookjes: volksverhalen op schrift stellen behoedt ze voor verdwijnen, maar kan ook dwingend werken en variatie fnuiken. Misschien vonden de Kelten wel dat schrift gebruiken voor religieuze zaken het goddelijke onaanvaardbaar opsluit in letters. Dat verklaart natuurlijk niet waarom ze geen ambtelijke of literaire geschriften nalieten.
Boeiend! Wanneer is men eigenlijk op het idee gekomen om tin aan koper toe te voegen om zo brons te maken? Ik ging er altijd van uit dat dat het begin van de bronstijd was? Uiteraard samen met andere ontdekkingen zoals het eerste schrift. Zoals hiervoor vermeld gaat men niet slapen in de prehistorie om op te staan in de bronstijd.
Volgens de Engelse Wikipedia (die een keurige bronvermelding geeft) in het Vijfde Millennium BCE, ergens in Iran.
men had natuurlijk nooit 100% zuiver koper, er zaten altijd bijmengsels bij. En geleidelijk merkte men dat sommige bijmengsels een beter metaal opleverden dan andere en zo ontstaat dan het idee die er bewust bij te doen.
,,Na de neolithisering waren er voldoende overschotten om mensen vrij te stellen voor ander werk”
Weet iemand het verhaal achter Gobekli Tepe wat dat betreft? Door wie is dit gebouwd. En welke sociale structuur was er voor nodig dit mogelijk te maken. Dat gaat iets verder terug dan 3400 VC.
Beginnende neolithisering: al wel landbouw maar geen aardewerk. De bouwers begonnen de middelen te krijgen en gebruikten ze. En inderdaad, dat is vijf, zes millennia voor 3400 v.Chr.
Ik kan u de volgende Duitse televisiedocumentaires Terra X aanbevelen op ZDFinfo gepresenteerd door professor Harald Lesch. Deze professor is de beste presentator die ik op televisie heb mogen zien. Helder, zeer duidelijke stem. Je hebt geen ondertiteling nodig. Deze kwaliteit is op geen enkele Nederlandse televisie te vinden. De onderwerpen gaan over, sterrenkunde, archeologie, wiskunde, natuur: b.v Ungeloste Falle der Archeologie met o.a. Gobleki Tepe. Te vinden op Mediathek van de ZDF. Als u op de televisie Hbb inschakelt kunt u alles vinden. Op de Nederlandse zenders is deze techniek niet mogelijk. Het kan zijn dat bepaalde uitzendingen niet in het buitenland zijn te ontvangen. Waarschijnlijk kunt u met de standaardtelevisieabonnementen dit niet ontvangen. Met een schotel zijn alle Duitse publieke zenders wel vrij te ontvangen.
Ik ken die serie op ZDF ook en ben het geheel met u eens als we het over de kwaliteit van zulke uitzengen hebben.
Bedankt voor de verduidelijking! In relatie tot taal las ik onlangs trouwens iets over een vergelijking van gebruikte symbolen bij Gobekli Tepe en de anatolische hieroglyphen:
https://www.researchgate.net/publication/330759548_World's_First_Known_Written_Word_at_Gobekli_Tepe_on_T-Shaped_Pillar_18_Means_God
Is er iets bekend over hoe het schrift in die agrarische culturen ontstaan is en zich geleidelijk ontwikkeld heeft van een systeem om voorraden bij te houden tot een volledig model van de gesproken taal? Uit het neolithicum zijn ook al tekensystemen bekend die kennelijk bedoeld zijn om iets bij te houden, zoals b.v. de score van een spelletje, Zoiets kan een mooie basis zijn om hoeveelheden landbouwproduct te noteren, en aan te geven wie dat geproduceerd had, waar het bewaard was en voor wie het bestemd was. en van het een kan dan het ander komen. Maar dat hoeft niet, De Inca’s hadden met hun quipu’s de administratie keurig op orde, maar het werd geen schrift