Dat ik erg in parfums ben geïnteresseerd zou ik niet willen beweren. Ik aarzelde even of ik het nieuwste boek van Karl Schlögel, Der Duft der Imperien (2020, ook in het Engels vertaald) zou kopen, hoewel hij toch een lievelingsschrijvers is. Een voor Schlögel karakteristieke zin gaf de doorslag:
Dass die Teiling der Welt in Ost und West auch eine der Geruchswelten war, wusste jeder, der vor dem Fall der Berliner Mauer einmal den Grenzübergang Berlin-Friedrichsstraße passiert hat.
De scherpe zwavelgeur van brandend bruinkool in toenmalige Oost-Berlijnse woonwijken is mij altijd bijgebleven. In het nieuwe Berlijn is dat verschil in geuren verdwenen.
Oost-Europa
Karl Schlögel (1948) is een Duitse historicus, gespecialiseerd in Oost-Europa, vooral in Rusland. Hij heeft boeken geschreven over stadsvernieuwing in Petersburg 1909-1921, over de stad Moskou, Russische migranten in Berlijn (Das russische Berlin, 2019) en als magnum opus Terror und Traum. Moskau 1937 (2008) over de stalinistische processen. Mijn voorkeur gaat uit naar Das russische Berlin, omdat ik die stad goed ken. Dat boek geeft een interessante mengeling van micro- en macrogeschiedenis. Het biedt onverwachtse netwerken en interessante bronnen. Schlögel is erg goed in het combineren van locatie en tijd bij zijn geschiedschrijving. Im Raume lesen wir die Zeit, luidt de titel van een ander boek.
Nog meer hou ik van zijn reportages en beschouwingen over steden in Oost-Europa na de val het IJzeren Gordijn. Mijn favoriete bundels zijn Marjampole oder Europas Wiederkehr aus dem Geist der Städte (2005) en Grenzland Europa. Unterwegs auf einem neuen Kontinent (2015). Tijdens de Sovjetperiode was er nooit geld om een binnenstad te moderniseren en daarmee te verramsjen. De oude binnensteden bleven behouden, hoewel beschadigd, grauw en zielloos. Ze zijn weer gerestaureerd, soms gereconstrueerd, en bezitten opnieuw een levendige, stedelijke sfeer. Het stedelijke, zo meent Schlögel, is in Oost-Europa teruggekeerd. Voor corona werden ze massaal bezocht door toeristen.
In Marjampole schrijft Schlögel een hoofdstuk getiteld Oradea oder das Wunder der Gleichzeitigkeit – Jugendstil im östlichen Europa. Wie op internet foto’s van die Roemeense stad opzoekt ziet een centrum vol schitterende Jugendstil. We denken bij Jugendstil misschien vooral aan Brussel en Antwerpen (Berchem), Glasgow of Wenen. Schlögel noemt vele Oost-Europese steden, Riga bijvoorbeeld waar heel veel Jugendstil is gebouwd, waar de internationale Jugendstil volop aanwezig is bij gebouwen die in de dezelfde tijd zijn gebouwd als die in het Westen.
In Grenzland Europa bestudeert hij bijvoorbeeld de dienstregeling van goedkope buslijnen en vliegroutes en merkt op:
Wir lesen in den Billigpreis-Lobpreisungen von ganz neuen Destinationen: Gdańsk, Rzeszó, Sibiu, Lwiw, Donezk (…). Historische landschaften wie Galizien oder Pommern werden an die Wirtschaftregion Rhein-Main angeslossen. Man pendelt zwischen Bergamo und Lemberg, Kiew und Dnepropetrowsk [de Oekraïense stad Dnipro].
Geur
Hoewel mensen niet zo goed ruiken als sommige andere zoogdieren is geur ook voor hen natuurlijk belangrijk. Er bestaan veel woorden voor geuren en ook middelen om geur te benadrukken zoals parfum. Het thema van Der Duft der Imperien is snel verteld. Er bestond in de Sovjetunie een populair parfum dat Rotes Moskau heette. Al in het Tsarenrijk hadden twee Franse parfumeurs de basis voor het parfum gelegd. Tijdens de burgeroorlog was de een naar Frankrijk teruggekeerd en had daar de modiste Coco Chanel ontmoet. De ander bleef en werkte mee aan de oprichting van de parfumindustrie in de Sovjetindustrie. Dat verklaart wat het in de Sovjetunie ontwikkelde parfum Rotes Moskau gemeen heeft met het Franse Chanel Nr 5. Deze microgeschiedenis van een product is tegelijkertijd ook Europese geschiedenis, zoals valt te verwachten bij Schlögel.
Jede Zeit hat auch ihr eigenes Aroma, ihren Duft, ihren Geruch.
Ik weet niet of Romeinse schrijvers ooit over de geuren van Rome hebben geschreven. De achttiende-eeuwse stank van Parijs is goed gedocumenteerd door Alain Corbin.
Dat Coco Chanel behoorlijk fout was tijdens de Tweede Wereldoorlog is natuurlijk wel bekend, maar Schlögel heeft haar gedrag grondig uitgezocht en voegt veel details toe. Ze was vooral een opportuniste. De schrijver vertelt over de vorm van parfumflesjes en reclames. Over het afscheid van het belle époque en de nieuwe mode en parfums daarna.
Stank
Tegenover aangename geuren staat stank. In een kort, bijna ondragelijk hoofdstuk schrijft Schlögel over de stank van Auschwitz. Hij citeert een overlevende die vertelt over de ‘blondes Engels’ die in een wolk van parfum door het kamp liep.
Ihr unmäßiger Einsatz von Parfum war vielleicht das Allerraffinierte an ihrer Grausamkeit.
In zijn inleiding schrijft Karl Schlögel dat een boek over parfum nooit op zijn onderzoeksagenda heeft gestaan. Nu hij met emeritaat is, heeft hij het met duidelijk plezier alsnog geschreven, geïnspireerd door nieuwe bronnen en netwerken. Ik kan het u van harte aanbevelen.
- Karl Schlögel, Der Duft der Imperien (€26,99)
[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer twaalfde keer in. Bedankt Huibert!]
Wat mij de eerste keer in Oost-Berlijn (8 november 1989) opviel was niet de geur, maar het geluid. Met m’n ogen dicht, wachten bij het stoplicht (Ampelmännchen!), hoorde ik de jaren ’60 weer. Tweetakt bromfietsen? Nee, het waren de Trabants., die de volgende dag door West-Berlijn uitzwermden.
Klaarblijkelijk.. zijn mensen extreem goed in het ruiken van aankomende regen.
Petrichor, wordt die geur genoemd, en wij zijn er – ook binnen het dierenrijk – zeer goed in.
Ik werd heel nieuwsgierig naar dit boek. En naar de schrijver, van wie ik nog nooit had gehoord. Mijn wereld werd een stukje groter en mijn boekenier verdient weer een paar centen. Dank hiervoor!