Ik heb al eerder geblogd – één, twee – over de memoires van maarschalk Zjoekov, de Sovjet-commandant die in 1945 Berlijn innam, later Beria arresteerde en ook verantwoordelijk was voor de onderdrukking van de Hongaarse Opstand. Met twee delen en ruim 900 pagina’s is het een flinke turf. De lectuur wordt bovendien niet makkelijker doordat Zjoekov iedereen en alles in detail beschrijft. Geen wonder. Hij was een hoofdrolspeler in de geschiedenis van de twintigste eeuw en toen hij verantwoording aflegde, ja, toen moest dat in enig detail gebeuren.
In het vorige stukje vertelde ik hoe Zjoekov, hoewel hij in augustus 1939 bij Khalkhin Gol toch de Japanners had verslagen, almaar niet werd uitgenodigd om zijn overwinning te bespreken met Stalin. Dit is des te opmerkelijker omdat de zege de Japanners afleerde te dromen van de verovering van Siberië. In plaats daarvan kozen ze voor expansie naar het zuiden, richting China en Nederlands-Indië. Zjoekov had de oostelijke Sovjet-Unie veiliggesteld.
Saai
Wat Zjoekov vertelt over de gebeurtenissen na Khalkhin Gol is, eerlijk gezegd, nogal saai. Ik zou er niet van opkijken als het is ingevoegd door de redacteur die op verzoek van de censor nog eens keek naar het door Zjoekov ingeleverde typoscript. Het origineel is over: we weten dat het met een kwart is bekort en vervolgens weer uitgebreid met informatie die de Sovjet-historici toegevoegd wilden zien, en dat die versie door Zjoekov is geautoriseerd. (Hier is een interessante vraag voor tekstwetenschappers. Wat is de tekst die je moet uitgeven, het oorspronkelijke typoscript of de gefiatteerde tekst?)
In elk geval, de autobiografie wordt op dit punt saai . Ze biedt een eerste analyse van de Sovjet-strijdkrachten, die ondanks alle verbeteringen in de jaren dertig niet in staat waren de mobiele oorlog te voeren die in 1941 uitbrak. De Duitsers waren daar beter in. Zjoekov heeft er geen moeite mee te erkennen dat de luchtafweer ondermaats was. Hij was zelf niet op de hoogte van de werking van het stalinorgel.
De twee stemmen van Zjoekov
Tot zover de analyse die Zjoekov lijkt te bieden. Maar er lijkt een tweede stem in de tekst aanwezig te zijn. De autobiograaf verwijst enkele keren naar de Grote Zuiveringen waarmee Stalin de oppositie en veronderstelde oppositie had uitgeschakeld. Allerlei officieren waren gedood. Mannen dus die wisten hoe ze aan het front moesten improviseren. Mannen die de mobiele verdedigingsoorlog zouden hebben kunnen voeren die de Duitse aanval had kunnen pareren. Hoewel Zjoekovs verwijzingen naar de Grote Zuiveringen kort zijn, zijn ze voldoende. Dit was zijn eigen, diepste analyse van de ontoereikende Sovjet-verdediging.
Een ander punt waar de officiële Sovjet-interpretatie het overneemt, is wat Zjoekov aanduidt als het non-agressiepact met Nazi-Duitsland. Zoals bekend hadden Molotov en Von Ribbentrop in de zomer van 1939 een overeenkomst gesloten, waarin ze Polen en de Baltische staten verdeelden. Zjoekov besteedt er weinig woorden aan, maar weet er wel degelijk van. Met een weergaloos eufemisme heeft hij het over “the western regions recently reunified with the Soviet-Union”. Wat geen leugen is, omdat ze ooit bij tsaristisch Rusland hadden gehoord, maar het volstrekt onrechtmatige verbergt.
Stalin lijkt het pact te hebben beschouwd als een mooie manier om de westerse kapitalisten elkaar te laten bevechten, en het is op het cynische af ironisch dat Stalin, toch een wantrouwend man, zich door Hitler heeft laten bedotten. In feite verzekerde Duitsland zijn rug, opdat het de westerse mogendheden kon uitschakelen voordat het in het oosten de Lebensraum kon scheppen die altijd Hitlers eerste doel was.
Geruchten
De Duitse aanval kwam in 1941. Niet helemáál onverwacht. Zjoekov verwijst naar geruchten die na Stalins dood circuleerden als zouden de Sovjet-stafleden de nacht van 21 op 22 juni slapend of feestend hebben doorgebracht. Die geruchten, stelt hij, zijn gewoon niet waar. Het leger was voorbereid en hij vertelt in detail hoe het nieuws van de eerste beschietingen en de eerste reacties die nacht binnenkwam, hoe Stalin werd gewaarschuwd, hoe het Politbureau samenkwam en hoe de Duitse ambassade de oorlogsverklaring doorgaf.
Het zijn dit soort passages die Zjoekovs passages zo interessant maken. Niet alleen is het boeiend te weten hoe het die nacht allemaal gegaan is, maar het is ook fascinerend dat de maarschalk zich genoodzaakt voelt verhalen van na Stalins dood te corrigeren. De verklaring is vrij simpel: in 1957 was hij in ongenade gevallen. De geruchten over slapende en feestende stafleden gingen ook over hemzelf en hij wilde iets recht zetten. De feitelijke onvoorbereidheid van de Sovjetstaf was een andere geweest: ze had een Duitse aanval verwacht op de Oekraïne, en geen aanval over een breed front.
“de Sovjet-commandant die in 1945 Berlijn innam”
Deze mijnheer deed ook mee (Overy en Kershaw).
https://en.wikipedia.org/wiki/Ivan_Konev
“almaar niet werd uitgenodigd om zijn overwinning te bespreken met Stalin. Dit is des te opmerkelijker …..”
Overy legt dit uitgebreid uit in Rusland’s Oorlog. Kort door de bocht: Frunze en Tuchatsjevsky hadden in de jaren 1920 onder invloed van Duitse officieren (die in het geheim op missie gingen in de SU) een blitzkrieg concept ontwikkeld. Die waren allebei al dood, maar Rokossovsky en Zjukov bleven het concept aanhangen *). Maar Stalin gaf de voorkeur aan oude kameraden als Voroshilov. Net als bv. de Fransen meenden die dat tanks niet onafhankelijk konden opereren. Na de val van Frankrijk weigerde Stalin nog steeds tot diepteverdediging over te gaan. Daarom wilde Stalin niet naar Zjukov luisteren. De dictator wilde zijn ongelijk pas op het allerlaatste moment toegeven, dus in juli 1941.
“Hier is een interessante vraag ….”
Ik ben geen tekstwetenschapper, maar ik zou zeggen: allebei, liefst in één editie. Dan kunnen we gemakkelijk nagaan hoe de Sovjet-censuur werkte.
“ondanks alle verbeteringen in de jaren dertig”
Te kort door de bocht. Het Rode Leger was in 1941 er zo slecht aan toe omdat het midden in de zoveelste reorganisatie zat (Overy). Lang niet alle reorganisaties waren verbeteringen. Daarom klopt
“Mannen die de mobiele verdedigingsoorlog zouden hebben kunnen voeren.”
niet. Die mannen waren er wel, maar midden in een reorganisatie die ze afkeurden hadden ze de middelen niet.
“Stalin lijkt het pact te hebben beschouwd als een mooie manier om de westerse kapitalisten elkaar te laten bevechten,”
Dit staat wel vast. Zie weer Overy.
“hoe Stalin werd gewaarschuwd”
Nadat hij een uur nachtrust had gehad (Overy), dus sneller kon bijna niet. Stalin ging echter gewoon door de harde feiten te ontkennen.
“en het is op het cynische af ironisch dat Stalin, toch een wantrouwend man, zich door Hitler heeft laten bedotten. ”
Toen hij dat besefte (27 juni 1941) trok hij zich terug in zijn buitenhuis. Overy citeert Radzinsky (1996), die Stalin citeert: “Lenin heeft onze staat gevestigd en wij hebben het verkloot”. Toen het Politbureau hem drie dagen later opzocht verwachtte Stalin misschien gearresteerd te worden.
“ze had een Duitse aanval verwacht op de Oekraïne”
Klopt. Daar hadden de Duitsers dan ook de meeste problemen.
“De Duitsers waren daar beter in.”
Toch had het Rode Leger het potentieel behouden en kon tamelijk snel overschakelen. Zie Engelse Wikipedia, Yelnya Offensive, eerste week van september 1941.
“hij wilde iets recht zetten”
En daarbij zichzelf in een zo gunstig mogelijk daglicht stellen, net als bv. Ouwe Sjuul 2000 jaar eerder. Zjukov, zo krijg ik de indruk van jouw besprekingen, zat daarbij in een spagaat. Enerzijds was hij (gelukkig voor hem rond 1960) niet Stalin’s marionet. Aan de andere kant kon hij ook niet teveel afstand nemen, omdat dat ten koste zou gaan van zijn reputatie.
De autobiografie vanuit dit oogpunt lezen lijkt mij nog het interessantste. Op die manier heb ik de memoires van Andrej Gromyko gelezen; best amusant.
*) Volgens Overy was de onervarenheid van Sovjet-officieren vooral te wijten aan “de vorming van vele nieuwe militaire eenheden” (blz. 47).
“Zjoekov heeft er geen moeite mee te erkennen dat de luchtafweer ondermaats was. Hij was zelf niet op de hoogte van de werking van het stalinorgel.”
Ik hoop niet dat je hier suggereert dat luchtafweer en Stalinorgel gerelateerd zijn? 😉
Niet mijn allerhandigste formulering nee.
Geeft niks, iedere keer als je de kans krijgt om het woord Stalinorgel te gebruiken, moet je dat gewoon doen!
Bedankt, erg interessant.
Dus de aanval over een breed front toch niet zo’n slecht idee van de Duitsers. Het probleem kwam ook bij Stalingrad, toen deze strategie verlaten werd.