Barbara Stok is een van de bekendste striptekenaars van Nederland. Haar tekeningen doen mij altijd denken aan Dick Bruna, waarmee ik niet wil zeggen dat ze kinderlijk zijn maar dat elk lijntje precies goed moet staan. Staat het ook maar een millimeter verderop, dan is de tekening wezenlijk anders. Dat maakt het werk spannend. Het is de spanning die je ook ziet in een schilderij van Saenredam of Mondriaan. Ik heb dat altijd machtig knap gevonden.
Hipparchia
En nu heeft Stok een graphic novel gemaakt over de Griekse filosofe Hipparchia, De filosoof, de hond en de bruiloft. In de vierde eeuw v.Chr. gingen in de Griekse wereld nogal wat zekerheden op de helling. Was de stadstaat ooit een vanzelfsprekende woonplaats geweest, steeds meer Grieken verloren zo’n vast honk. Huurlingen verhuisden naar Sicilië of Perzië, kooplieden bevoeren alle zeven Mediterrane zeeën, ballingen moesten hun oude woonplaatsen verlaten. Het moet vrij grootschalig zijn gebeurd. Mensen raakten ontworteld. Er ontstond een nieuw soort burgerschap, niet meer ingebed in de stadstaat, maar in een wijdere wereld. De kosmopolieten hadden allerlei nieuwe ideeën. Zo keerde het koningschap terug. Men begon bibliotheken aan te leggen met de ambitie alle kennis van de wereld samen te brengen. En er waren ineens vrouwelijke filosofen.
Plato had daar (uiteraard bij monde van zijn personage Sokrates) aan het begin van de vierde eeuw al op gezinspeeld. Medio vierde eeuw stond Arete aan het hoofd van de Kyrenaïsche school, die een radicaal hedonisme voorstond. Kees Alders heeft er een mooi hoofdstuk aan gewijd in zijn boek De wereld voor god. Iets jonger was Hipparchia van Maroneia, die u zo rond 325 v.Chr. moet plaatsen: een tijdgenote dus van Alexander de Grote.
Provocatie
Ze behoort tot de Cynische school, een oriëntatie binnen de Griekse filosofie die als vertrekpunt neemt dat een mens ook teveel cultuur kan hebben. Gangbare opinies zijn ook maar gangbare opinies en niet per se waar. Dat je bezit nodig zou hebben, is zo’n gangbaar denkbeeld, maar het kan onjuist zijn. Wie aan weinig genoeg heeft, zou weleens gelukkiger kunnen zijn. In de woorden van Stok: het is zinvol “het waardenstelsel te ontmaskeren”.
Als je voor je geluk afhankelijk bent van andermans meningen, of die nu positief of negatief zijn, ben je onderworpen aan de laagste vorm van slavernij.
Aldus een van Stoks personages. In de praktijk leefden Cynici sober en wilden ze het betrekkelijke van gangbare meningen en waarden nog weleens tonen door provocaties.
Die blijven in De filosoof, de hond en de bruiloft achterwege. Of beter, de provocatie is voor ons wat moeilijk na te voelen: een jonge vrouw wijst op de vooravond van haar huwelijk haar rijke bruidegom af om te trouwen met een ander. Een straatarme filosoof nog wel. Wij kunnen ergens nog wel sympathie voelen voor iemand die geen zin heeft in een door haar familie bedisselde trouwpartij, maar in het Athene van 325 v.Chr. kwam dit neer op een afwijzing van zo’n beetje alle maatschappelijke normen.
Hipparchia’s keuze tegen haar verloofde en voor een huwelijk met filosoof Krates is een historische gebeurtenis. Het staat althans in onze bronnen, die natuurlijk wel meer verhalen hebben over spectaculaire bekeringen tot de filosofie. Als Hipparchia werkelijk het waardenstelsel zo heeft ontmaskerd, zal haar vader haar een genadeloos pak ransel hebben gegeven.
Ontroerend
Niets daarvan bij Stok, die een familie schetst die zich onteerd voelde. Niet méér. Ik denk dat Stoks terughoudendheid een sterke keuze is. Het verhaal wordt in feite sterker, ontroerender als Hipparchia breekt met mensen die ondanks alles van haar houden. Zo spreekt het verhaal ons meer aan – en dat moet ook, want Stok heeft ons iets te melden. Haar Hipparchia is een commentaar op onze samenleving.
Een zinnetje dat steeds terugkomt is “zo is het nu eenmaal” – en dan blijken er steeds alternatieven te zijn. Traditionele waarden worden dan ontmaskerd. Dat is natuurlijk iets dat naar onze tijd valt te vertalen. In een samenleving waarin iedereen, alsof dat vanzelfsprekend is, streeft naar geluk en geluk vaak wordt gedefinieerd als genot, is het verfrissend als een van Stoks personages opmerkt dat als iedereen egocentrisch genot najaagt, de samenleving uiteindelijk verziekt raakt. Om die reden moeten we er bewust van zijn dat we onderdeel zijn van een samenleving. Anders gezegd, Stok gebruikt hier de Griekse filosofie om de neoliberale ideologie de maat te nemen.
Ikzelf denk dat de bestudering van de oude wereld het eerlijkst is als we haar om zichzelf bestuderen. Het contrasteren van oude en nieuwe meningen is echter zinvol, zelfs als het soms wat geforceerd wordt. Ik heb wel vaker geschreven dat de hellenistische filosofische stelsels zich hiervoor goed lenen.
De filosoof, de hond en de bruiloft is een mooie introductie, al was het maar omdat het een verhaal vertelt over echte mensen: een leergierig meisje dat aanvankelijk best wil trouwen en er haar best voor doet, maar langzaam aan haar milieu ontgroeit. Een familie die er niet blij mee is maar het accepteert. Zoals gezegd: ontroerend. Levensecht. Alleen al om dat verhaal: aanbevolen.
“Een zinnetje dat steeds terugkomt is “zo is het nu eenmaal” – en dan blijken er steeds alternatieven te zijn”
Ja, dat er alternatieven zijn hebben we in de eerste helft van de vorige eeuw kunnen zien. Stok kan wel het neoliberalisme de maat nemen, maar wat is dat het (betere?) alternatief? Dat is een interessant punt, omdat we op de inhoud van het nieuwe regeerakkoord zitten te wachten.
Het regeerakkoord kijkt naar de toekomst om niet te hoeven leren van het heden.
Toch is Rutte’s politieke motto “regering is niet vooruitzien, maar achteromkijken en sorry zeggen”.
(…) wat is dat het (betere?) alternatief? Dat is een interessant punt (…)
Dat is alleen een interessant punt voor wie denkt in tegenstellingen.
Wat vind je van het alternatief om dat los te laten?
Er zijn ook tegenstellingen, zoals conflicterende belangen.
Zeker! Hoe komt dat?
Hoe het komt dat wij belangen hebben? Lijkt mij geen serieuze vraag.
Het valt wel op dat PvdA en GL niet in de nieuwe coalitie zitten, maar D66 en CU wel. JA21 zit er ook niet in. Wel het CDA en niet BBB. Dus ik vermoed dat een zeer lange strategische discussie heeft plaatsgevonden.
Als u de media een beetje had gevolgd sinds maart had u geweten dat de discussies inderdaad erg lang waren, maar beslist niet strategisch.
Ja, ik volg de media. Nu zitten dus PvdA en GL niet in de coalitie, maar JA21 etc. ook niet. Dat is duidelijk een strategisch resultaat. In een email (zojuist ontvangen) van Sophie Hermans zegt Rutte dat het eerste belangrijke punt van het akkoord is: onderwijs en voldoende banen. Dan vraag ik mij wel af wat er met “goed onderwijs” bedoeld wordt, want D66 zit ook in de coalitie. Dat is dus even afwachten.
Voor de liefhebber:
https://www.kabinetsformatie2021.nl/documenten/publicaties/2021/12/15/coalitieakkoord-omzien-naar-elkaar-vooruitkijken-naar-de-toekomst
Dat ontken ik niet, maar je geeft geen antwoord op mijn vraag. Jij stelt:
“Er zijn ook tegenstellingen, zoals conflicterende belangen.”
Dus waarom zijn er conflicterende belangen, Martin?
Dat stel ik niet, dat neem ik, zoals bijna iedereen, waar. We willen comfortabel wonen, geld hebben, een goed lopende economie, etc. Sommigen willen veel meer sociale huurwoningen, maar ook velen willen dat juist niet, bij voorbeeld. De nieuwe coalitie will voor meer woningen gaan zorgen; ik ben dus benieuwd. Dus ik begrijp de vraag niet.
Dat stel ik niet, dat neem ik, zoals bijna iedereen, waar. We willen comfortabel wonen, geld hebben, een goed lopende economie, etc. Sommigen willen veel meer sociale huurwoningen, maar ook velen willen dat juist niet, bij voorbeeld. De nieuwe coalitie will voor meer woningen gaan zorgen; ik ben dus benieuwd. Dus ik begrijp de vraag niet.
Er zijn ook tegenstellingen, zoals conflicterende belangen.
maar wat is dat het (betere?) alternatief?
Zeker, er zijn conflicterende belangen en er is een direct verband met het denken in tegenstellingen. En de vraag is waarom we dat eigenlijk doen.
Ik lees in jouw reactie vier keer het woord willen. Jij wilt iets, de groep waarmee jij je verbonden voelt wil iets, en anderen willen weer iets anders. Het groepsdenken is ook niet homogeen, want er zijn facties die allemaal iets anders willen dan anderen en uiteindelijk is dat allemaal te herleiden op individueel eigen belang. Het hele formatieproces is daar een afspiegeling van.
Dat is egocentrentrisch machtsdenken: ‘IK wil’. Dat betekent dat we ons niet kunnen verplaatsen in wat werkelijk goed is voor allemaal, niet alleen maar binnen beperkte nationale of handelsgrenzen, maar wat goed is voor de mensheid als geheel, in een gezonde verhouding tot de natuur en de planeet. Daar staan we niet los van, maar we maken er deel van uit. We geen flauwe notie van wat ‘collectief’ feitelijk betekent.
Jij vraagt af of er een alternatief is en ik stel voor om dat conflicterende verdeeldheidsdenken met zijn egocentrisch eigenbelang en de zeer ernstige consequenties daarvan los te laten en te kijken of het anders kan?
Dat is een helder geformuleerde vraag.
De geschiedenis van de mensheid laat zien dat het eigenbelang loslaten niet mogelijk is. In een democratie worden die eigenbelangen tegen elkaar afgewogen.
Als we maar niet Hipparchia en Hypatia door elkaar gaan halen.
Dat deed ik inderdaad even.
Werkelijk? Heeft de mensheid dat ooit serieus overwogen?
‘In een democratie worden die eigenbelangen tegen elkaar afgewogen.’
Zou er ook nog een andere vorm van democratie mogelijk zijn? Een die niet het gevolg is van gecultiveerd eigenbelang?
Zullen we de vraag bij onszelf houden? Wij staan niet los van de mensheid, de mensheid zit in ons. We zijn er door gevormd. Wij zijn de mensheid.
Dus ik stel de vraag nog maar eens: Is het mogelijk om het denken in tegenstellingen los te laten?
Jawel; zelfs in de meeste gevallen. Maar soms is het onmogelijk. Zodra PVV, FvD en vergelijkbare hufterpartijen in beeld komen kan ik alleen maar in tegenstellingen denken. Let wel: dit geldt voor hun vertegenwoordigers, niet voor al hun kiezers; wellicht niet eens de meeste.
Het hangt ook nog eens van het onderwerp af. Zie bv. de energietransitie – of beter: de concrete toepassing ervan. Sommige politici willen graag afhankelijk blijven van een zekere Russische dictator middels gastoevoer. Ik wil er zo snel mogelijk van af. “Denken in tegenstellingen loslaten” is in dit voorbeeld alleen maar een loze feel-good kreet. Daaruit volgt niet dat dat altijd zo is.
‘Jawel; zelfs in de meeste gevallen.’
Nee, Frank, je doet je mooier voor dan je bent. Heel denken bestaat niet, omdat het denken in zijn aard al gefragmenteerd is. Ik vraag me af of je dat wel beseft…
Wil jij die rechtsen op hun muil slaan? Ga je gang. Zij denken er ten opzichte van jou en de linksen net zo over. Zo laat je de polarisatie voortbestaan en los je de werkelijke oorzaak niet op.
Als dat jouw ‘feel good’ is, mag je mijn portie ook hebben.
@RobD: “Dus waarom zijn er conflicterende belangen, Martin?”
U bent degene die er van af wil, dus u bent ook degene die dat moet beantwoorden. Dus zeg het maar – waarom hebben de Braziliaans grootgrondbezitters en de autochtone oerwoudbewoners conflicterende belangen? En hoe ziet “denken in tegenstellingen loslaten” er in dit geval concreet uit? Je kapt oerwoud of je kapt het niet. Maar wellicht is uw denkraam ruimer dan het mijne, zodat u een briljante oplossing hebt die de tegenstelling loslaat tussen de grondhonger van die grootgrondbezitters en de leefwijze van de Indianen?
Concrete voorstellen graag. Van mooie woordjes kunnen ook Braziliaans Indianen niet leven.
Denk je nou echt dat er iemand in Brazilië is die deze blog volgt?
Ik vond het voorbeeld van FrankB wel goed; er zijn tegenstellingen die niet zomaar vergeten kunnen worden.
Geen enkele tegenstelling mag worden vergeten. Het gaat er echter om, waar tegenstellingen door worden veroorzaakt. Want als we dat niet beseffen, blijven ze bestaan, ondanks al onze goede bedoelingen.
‘U bent degene die er van af wil, dus u bent ook degene die dat moet beantwoorden.’
Ik wil helemaal niks, Frank. Ik stel hoogstens kritische vragen. Die vragen stel ik in de eerste plaats aan mijzelf, omdat ik niet anders ben dan jij. Die vragen wil ik best beantwoorden, hoor. Ik kan van alles beweren, maar daar heb jij niets aan, want misschien klets ik met de beste bedoelingen uit mijn nek.
Dat heeft dus geen enkele waarde, tenzij je bereid bent mee te denken om te objectiveren wat wordt beweerd. Mits je oprecht geïnteresseerd bent, want voor de vorm hoef je het niet te doen, noch om je eigen gelijk te behalen.
Wat er op dit moment in de regenwouden van Zuid-Amerika en de Indonesische Archipel gebeurt, is verschrikkelijk! Niet alleen voor de inheemse volkeren die daar leven, maar ook omwille van de rol die de regenwouden spelen in het aardse eco-systeem. Let wel: ik zeg niet dat we er niets aan zouden moeten doen! Kom ik zo op terug
Dat is echter een van de gigantische problemen waarmee we nu als mensheid worden geconfronteerd. We kijken naar die problemen alsof ze op zichzelf bestaan. Maar dat is niet zo. Ze hebben allemaal dezelfde oorzaak. En die oorzaak ligt in onszelf. Dat is waar ik aandacht voor vraag. Want als we dat niet inzien, dan laten we het wezenlijke probleem bestaan, omdat we de oorzaak niet wegnemen. Dan zijn alle goede bedoelingen ten spijt, slechts ijdelheid…
Hoogst actueel in de decembermaand waarin we weer zwijmelen in ‘vrede op aarde en in de mensen een welbehagen’ waarmee we ons geweten in slaap sussen.
‘(…) hoe ziet “denken in tegenstellingen loslaten” er in dit geval concreet uit?’
Waarom stel je die vraag niet aan jezelf, Frank? Jij denkt in tegenstellingen, niet waar? Er zijn geen goede of foute tegenstellingen. Tegenstellingen komen voort uit verdeeld denken. Dat veroorzaakt conflict. Die manier van denken stel ik hier ter discussie en ik onttrek mezelf daar niet aan. Schiet er maar op, leg me het vuur aan de schenen, graag zelfs, want daar hebben we iets aan.
‘Maar wellicht is uw denkraam ruimer dan het mijne (…)’
Dat is volslagen onbelangrijk, want al zou het zo zijn, dan is mijn denkraam nog net zo beperkt als het jouwe. Het gaat er juist om of het mogelijk is om buiten je denkraam te treden. Het denken kan dat raam verruimen, maar het kan het er niet uitstappen. Dat is de crux, want het denken kan niet oplossen wat het zelf veroorzaakt. Wat dan wel?
‘(…) zodat u een briljante oplossing hebt (…)’
Die heb ik niet, maar je zou je kunnen afvragen wat de werkelijke oorzaak is? Dat is juist wat ik hier aan de orde stel. Die oplossing ligt in jezelf. Maar dan zul je toch eerst moeten beseffen dat jij degene bent die verdeelt. Jij bent degene die kiest tussen goed en fout, tussen pro en contra. Enfin, welke psychologische keuze je ook maakt. Dat is zelfkennis, zelfinzicht.
‘Concrete voorstellen graag.’
Hoe concreet moet ik nog zijn, Frank? Wil je de grootgrondbezitters het regenwoud uittrappen? Ga je gang. Maar daarmee los je het werkelijke probleem niet op. De problemen waar we als mensheid mee worden geconfronteerd zijn mondiaal en vragen om een mondiale oplossing. Dat kan alleen maar als we echt samenwerken. Dat doen we niet, omdat we geen flauw benul hebben wat ‘samen’ werkelijk betekent.
Is het mogelijk om volkomen bewust te leven zonder te verdelen? Zonder tegenstelling? Zonder keuze? Zeg het maar. Ik beweer dat het kan.