Dat omslag, een jonge Erasmus met felrode klaprozen op zijn overhemd, dat trok onmiddellijk mijn aandacht.
Toch kocht ik het boek nog niet, alhoewel ik al bijna een leven lang een grote fascinatie heb voor Erasmus. En dat kwam door de nogal zure recensie van David Rijser in het NRC Handelsblad die beweerde dat er eigenlijk niets nieuws stond in deze biografie. (Ik vermoed dat hij te weinig vertrouwd is met de theologische kwesties die onvermijdelijk en noodzakelijk in zo’n biografie aan de orde komen)
Later kwamen er, beter onderbouwde, recensies in andere media. Vooral die van Marc van Oostendorp in het online tijdschrift voor Neerlandistiek overtuigde mij. Toen dacht ik: maar natuurlijk moet ik dit lezen. En ik heb deze biografie achter elkaar door uitgelezen want het boek is ook nog eens goed en soepel geschreven. En levendig, doordat Sandra Langereis uitvoerig gebruikt maakt van en citeert uit al Erasmus’ brieven.
Behalve dat de biografie goed geschreven is, is het vooral het grondige onderzoek naar en de beschrijving van de context van veel aspecten van Erasmus’ leven die dit werk zo heerlijk maakt om te lezen voor een nieuwsgierige en geïnteresseerde lezer.
Allerlei aspecten
De diepgaande weergave van context bij een aantal heel belangrijke aspecten van Erasmus’ leven: onwettige geboorte, scholing vader, de vroege scholing waardoor Erasmus goed kennis maakte met klassieke bronnen, afgebroken doordat zijn vader overlijdt, min of meer gedwongen kloostergelofte en priesterwijding en de last die Erasmus daarvan gehad heeft in zijn carrière, en voor zijn gezondheid (eindeloos vasten [ook niet drinken!], veel te weinig slaap door de strenge getijden met als gevolg: nierstenen en een heel kwetsbare gezondheid), ontwikkeling boekdrukkunst, ontwikkeling tot ‘bijbelwetenschapper’: het Nieuwe Testament is niet een van God gegeven tekst maar mensenwerk, botsing met Luther (die de Bijbel wel als een door God gegeven woord beschouwde) ook op punt van theologische vraagstukken als ‘erfzonde’ en vrije wil versus genade, en vooral ook: uitgebreid beschrijven met veel bronnen aan welke publicaties Erasmus allemaal gewerkt heeft. De Adagia, Lof der zotheid, complete uitgave, geheel gecorrigeerd van de brieven van de kerkvader Hieronymus (zijn grote voorbeeld voor de kritische benadering van de bijbelteksten), de originele Griekse tekst van het Nieuwe Testament, en de uitgave van vele klassieke teksten (o.a. Seneca.)
En de vele vele reizen die hij ondernomen heeft of moest ondernemen en alle materiële omstandigheden die daarbij te pas kwamen: het weer, het vervoermiddel (meestal paard, op oudere leeftijd ook wel eens een koets, en per schip [naar Engeland en in Duitsland en Zwitserland], het slechte eten onderweg). En de huizen waarin hij onderdak vond en bij wie hij dat vond (Colet, Thomas More, de drukker Froben) en pas de laatste vijftien jaar een eigen huis. En last but not least: hoe hij aan de kost kwam (eindeloos op zoek naar een kerkelijk ambt, veel, heel veel bedelbrieven bij vorsten en andere echte of zogenaamde mecenassen).
De eerste tekstwetenschapper
Erasmus was de eerste echte ‘bijbelwetenschapper’. Dat is het motto waarop deze biografie gebouwd is. Misschien moet je zelfs zeggen: hij was de eerste tekstwetenschapper.
Sandra Langereis vertelt Erasmus’ levensloop, chronologisch, afgezien van het eerste hoofdstuk. En ze baseert zich daarvoor, naast uiteraard veel andere bronnen, op een uitgebreid gebruik van zijn ruim drieduizend bewaard gebleven brieven die ze zelf uit het Latijn vertaald heeft. (Tijdens het schrijven van deze biografie bestond er allang een Engelse vertaling. De twintigdelige Nederlandse vertaling, niet van Langereis’ hand maar door een heel aantal vertalers, is pas vorig jaar voltooid. Een formidabele prestatie en een moedige onderneming van uitgeverij Ad Donker). Overigens geldt dat evenzeer voor alle vertalingen uit Erasmus’ overig werk (uiteraard ook allemaal Latijn).
Om duidelijk te maken hoe Langereis deze biografie opbouwt en wat mij er zo heel erg aan bevalt, behandel ik hierna twee episodes uit het leven van Erasmus, namelijk zijn geboorte als zoon van een priester en Erasmus’ relatie tot Luther.
- Sandra Langereis, Erasmus. Dwarsdenker. Een biografie (De Bezige Bij Amsterdam, 2021)
[Wordt om 11:00 vervolgd. Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Truus Pinkster voor de alweer vierde keer in. Bedankt Truus!]
“met als gevolg: nierstenen”
Weer even een beetje zeuren: er valt geen simpele oorzaak aan te wijzen voor nierstenen. Te weinig slaap al helemaal niet. Wel is het zo dat te lang te weinig drinken nierstenen kan bevorderen.
Komt het antisemitisme van Erasmus ook aan de orde, in zijn historische context (Luther en wat later Calvin leden er ook aan)?
Twee links werken niet.
De opsomming onder “Allerlei aspecten” geeft goed aan waar het grote gebrek van het boek in schuilt: je kunt geen regel lezen of je wordt een zijpad op gestuurd. Alles even boeiend en leerzaam en degelijk en relevant, zeker, maar het lezen over Erasmus wordt er een hordenloop door, de tekst een hinkelparcours.