Ooit zag ik in Artis een chimpansee een stukje appel, dat net buiten de tralies lag, met een dun stokje naar zich toe halen. Het was de eerste keer dat ik een mensaap een ‘werktuig’ zag gebruiken. Apen bestuderen leek me een mooi vak. Ik moest weer aan die gebeurtenis denken toen ik enige tijd geleden The Ape and the Sushimaster, cultural reflections by a primatologist (2001, de Nederlandse vertaling is nog te koop) las van Frans de Waal. Dat boek gaat over zulke waarnemingen.

De Nederlandse primatoloog De Waal (1948) kreeg wereldbekendheid door zijn onderzoek naar verzoenend gedrag bij chimpansees. Dat had hij waargenomen bij de groep chimpansees in Burgers’ Zoo in Arnhem. Later heeft Bert Haanstra nog een film over die groep gemaakt. The Ape and the Sushimaster is een leesbare en weinig technische combinatie van apenwetenschap, uitleg van onderzoeksmethoden en autobiografie. De Waal wil bovendien nadrukkelijk laten zien dat hogere primaten een eigen cultuur hebben.

Eigen ervaringen

In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw vierde het behaviorisme bij psychologen – de naam die ik me herinner is die van B.F. Skinner – hoogtij met zijn exclusieve aandacht voor waarneembaar gedrag. Van duiven en ratten werd toen het stimulus-response-gedrag bestudeerd, waarbij een handeling werd verklaard als reactie op een stimulus. De Waal vertelt hierover een wrange anekdote. In de tijd dat hij nog onderzoek deed in Arnhem kreeg hij te maken met een psychologiestudente die onderzoek wilde doen naar verzoenend gedrag bij chimpansees. Haar hoogleraren waren allemaal behavioristen die niet geloofden dat apen zich zo gedroegen. Ze hadden immers ratten getest en verzoeningsgedrag niet waargenomen. Toen De Waal hen uitnodigde om dan zelf te komen kijken, antwoorden ze dat zoiets totaal geen zin had want daarmee zou hun objectiviteit in gevaar komen.

De Waal biedt een prachtige verklaring voor het feit dat Japanners aanvankelijk veel betere waarnemers van apengedrag waren dan Westerlingen. Primatologen hebben in Japan het grote voordeel dat op hun eigen eilanden makaken in het wild leven die gemakkelijk zijn te bestuderen. Maar een belangrijke voorwaarde om apengedrag diepgaand te observeren is de erkenning dat primaten individueel handelende wezens zijn met ieder een eigen karakter. Met hun van het Westerse denken afwijkende verbondenheid met de natuur geloven Japanners dat dieren een eigen ziel hebben en daarom hebben ze ook geen enkele moeite met de erkenning dat apen individuele wezens zijn.

Wat wetenschap is

De Waal begint zijn hoofdstuk The Fate of Gurus met een treffende beschrijving van wat wetenschap is:

Instead of marching onward with perfect vision, science stumbles along behind leaders who occasionally take the wrong alley, after which it turns to others leaders who seem to know the way, then corrects itself again, until sufficient progress is made (…). In hindsight the path taken may look straight, (…), but only because our memory for dead ends is so much worse than of a rat in a maze.

Het is een boeiend hoofdstuk over vallen en opstaan in de wetenschap aan de hand van diverse onderzoekers. Zo vertelt hij onder andere over Jane Goodall, enkele Japanse onderzoekers en de vergeten Amerikaan Ray Carpenter die door sommigen als de grondlegger van de Westerse primatologie wordt gezien.

Bonobo’s en chimpansees

Frans de Waal is uiterst kritisch over de gedachte dat het bestuderen van apensamenlevingen helpt bij het bestuderen van ‘primitieve’ mensensamenlevingen. Mensen stammen niet in een rechte lijn af van apen, maar kennen wel een grote overlap in hun DNA. Nu meer bekend wordt over de evolutie van de huidige mensensoort wordt ook steeds duidelijker hoe rommelig die ontwikkeling is verlopen.

De Waal heeft zich uitvoerig met bonobo’s beziggehouden. Over hen heeft hij ook een apart boek geschreven. Bonobo’s hebben de reputatie sexueel zeer actief te zijn:

It must be fun studying those bonobo’s, people sometimes say to me with a wink. It most certainly is, but not for the implied reason (…). What actually fascinates me more is the puzzle of how bonobo society came to be female-centred and pacific. The answer has implications for the evolution of human sexuality and gender relations: every program in women’s studies ought to include a little excursion into the world of the bonobo.

Aanvankelijk was de belangstelling voor bonobo’s gering. Ze hadden als handicap dat ze niet pasten in een dominant beeld:

(…) they refuse to fit macho evolutionary scenarios that revolve around the inevitability of violence, male dominance, male bonding, and the importance of technology.

Dat vooroordeel kon wel worden geprojecteerd op chimpansees, hoewel die toch de meeste tijd vreedzaam met elkaar samenleven. Net zo als de mensensoort trouwens. En bonobo’s zijn net zo verwant aan mensen als chimpansees.

Apen- en mensengedrag

De Waal bepleit om woorden die mensengedrag omschrijven toe te passen op apengedrag, bijvoorbeeld ruzie, verzoening, en zelfs inzicht of bedrog. Sommigen bestempelen dit als als antropomorfisme. Voor Frans de Waal is dat juist het uitgangspunt van zijn observaties. Het geringe genetische verschil tussen de staartloze mensen, chipansees, bonobo’s, gorilla’s, oerang oetans en gibbons, maakt het volgens hem mogelijk voor het gedrag van alle hogere primaten dezelfde begrippen te gebruiken. Hij wil eigenlijk een metatheorie ontwikkelen voor alle hogere primaten.

Nog verder gaat hij met zijn opvatting dat alle primaten ook cultuur hebben en dan in de ruime betekenis van gedragingen die alleen door leren kunnen worden overgedragen, zoals bij chimpansees die noten kraken. Een techniek die niet bij alle chimpanseegroepen in het wild bekend is. De jongen leren het kraken door jarenlang hun moeder af te kijken, want eenvoudig is het niet. Zoals een leerling sushikok zijn vak leert door jarenlang een meesterkok gade te slaan. Pas dan mag hij het zelf proberen.

Observatie en inzicht

Methodologisch gezien is zijn boek een ware Fundgrube. Steeds weer blijkt dat primatologen ongelooflijk goede systematische observeerders zijn en moeizaam veldwerk in het oerwoud niet schuwen. De Waal schrijft hier over:

To marry intuitive insight with systematic data collection is both the challenge and joy of the study of animal behavior.

Dat geldt natuurlijk ook voor het bestuderen van mensengedrag. Het sinnhaftes Deuten van Max Weber om een causaal verband te verklaren en het statistisch toetsen van causale modellen zijn even goed te combineren. The Ape and the Sushi Master biedt een innemende toegang tot een misschien voor veel lezers onbekende wereld. De Waal heeft nog veel meer boeken geschreven, maar dit is mijn geliefde boek.

• Frans de Waal, The Ape and the Sushimaster (2001),
• Frans de Waal, De aap en de sushimeester (2001)

[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer negentiende keer in. Bedankt Huibert!]

Deze blog is gratis, maar als u me wil steunen, koop dan een van mijn boeken, doe via Livius.nl een cursus of reis (bijvoorbeeld Cyprus), of doneer. U kunt de blog volgen via het Whatsapp-kanaal.