[Tweede van zeven stukken over de Griekse onderzoeker Herodotos van Halikarnassos. Het eerste deel was hier.]

Over het leven van Herodotos is weinig bekend. Onze belangrijkste bron is het boek dat hij schreef, de Historiën. Het woord zou pas later “geschiedenis” gaan betekenen; in de vijfde eeuw v.Chr. betekende het nog “onderzoeksverslag”. Deze opmerkelijke tekst bevat enkele aanwijzingen die ons helpen de contouren van het leven van de schrijver te schetsen.

Halikarnassos en Thourioi

Zoals uit de hierboven geciteerde proloog blijkt, kwam Herodotos uit Halikarnassos, het huidige Bodrum in het zuidwesten van Turkije. Niet ver van Herodotos’ geboortestad ligt het eiland Samos, dat in de Historiën zo’n prominente plaats inneemt, dat wel is aangenomen dat Herodotos er verscheidene jaren heeft doorgebracht. Dat geldt voor Athene: Herodotos kent de belangrijkste Griekse stad van zijn tijd goed en kan er enige tijd hebben doorgebracht.

Het is onbekend wanneer of waarom hij zijn geboortestad verliet. Twee of drie eeuwen na zijn dood veronderstelden geleerden uit Alexandrië dat Herodotos was verbannen omdat hij betrokken was geweest bij een mislukte staatsgreep. Helaas zijn er nogal wat antieke geschiedschrijvers die gedwongen een deel van hun leven in het buitenland moesten doorbrengen. Denk aan Thoukydides, Theopompos, Timaios en Polybios. Waarschijnlijk is het veiliger om de Alexandrijnse speculatie te negeren.

De filosoof Aristoteles (384-322 v.Chr..) moet de Historiën hebben gehoord of gelezen. Hij citeert de eerste regel:

Herodotos van Thourioi publiceert hierbij de resultaten van zijn onderzoek… (Rhetorica 1409a27)

Thourioi, geen Halikarnassos. De gemakkelijkste verklaring is dat Aristoteles zich gewoon heeft vergist. De onfeilbaarheid van de Filosoof is echter eeuwenlang axiomatisch geweest, en veel geleerden – oude en moderne – nemen aan dat Herodotos een van de kolonisten was toen de Atheners Thourioi in 444 v.Chr.. stichtten. Het Byzantijnse woordenboek Souda weet zelfs dat Herodotos’ graftombe was te zien op de markt (H536). Dit was een hoge eer, alleen toegekend aan stichters van nieuwe steden.

Het is natuurlijk mogelijk dat Herodotos de stichter van Thourioi was, maar waarschijnlijk kunnen we de informatie uit de Souda beter met een korreltje zout nemen. Ook Athene en Pella (in Macedonië) zeiden dat Herodotos’ graf bij hen was. Het is denkbaar dat de Thouriërs het hunne hebben verzonnen nadat ze hadden gelezen wat Aristoteles schreef.

Dood en geboorte

Ook het jaar van Herodotos’ dood is onbekend, maar we hebben twee aanwijzingen. De eerste is Herodotos’ vermelding in 7.137 van de executie van de Spartanen Nikolaos en Aneristos in Athene, waarvan we weten dat die plaatsvond in de winter van 430/429 v.Chr. Herodotos was toen dus nog in leven. Aangezien ook bekend is dat in de zomer van 429 veel Atheners stierven aan de tyfus, mogen we speculeren dat ook Herodotos daaraan bezweek. Hij moet in elk geval vóór 413 zijn gestorven, want hij vertelt in 9.37 dat een dorp in de buurt van Athene, Dekeleia, nooit door de Spartanen was geplunderd. Dat gebeurde in 413 wel.

Aannemend dat Herodotos tussen 429 en 413 stierf, is het redelijk aan te nemen dat hij tussen 500 en 470 is geboren. Misschien kunnen we preciezer zijn. Nergens in de Historiën beweert hij getuige te zijn geweest van de Perzische Oorlog (480-479 v.Chr.), hoewel hij meestal duidelijk is over wat hij zelf heeft gezien. Daarom is zijn geboortedatum te schatten in de jaren tachtig van de vijfde eeuw v.Chr..

Reiziger

Herodotos moet een echte globetrotter zijn geweest. Als we hem moeten geloven, was hij geen onbekende in Babylon, waar hij de priesters interviewde. Hij beweert dat hij naar het noorden is gegaan naar de Krim en naar het zuiden langs de Nijl. Hij bezocht Sicilië en kent Numidië. Toch zijn er twijfels mogelijk. Zijn beschrijving van Babylon is in tegenspraak met de archeologische vondsten en hij zegt nergens letterlijk dat hij er is geweest. In plaats daarvan heeft hij het over dingen die er in zijn tijd nog waren en richt zich tot mensen die er niet zijn geweest – heel suggestief, zeker, maar geen claim dat hij er werkelijk ooit was.

Anderzijds zijn er aanwijzingen voor plekken waar hij wel lijkt te zijn geweest Hij vermeldt bijvoorbeeld een koning in de Krim waarvan bekend is dat hij rond 460 leefde, wat het waarschijnlijk maakt dat hij dat deel van de wereld werkelijk heeft bezocht.

Dat hij in staat was te schrijven en – vooruit, te reizen – is iets waarvan we het belang makkelijk over het hoofd kunnen zien. Het bewijst echter dat zijn ouders zich een leraar konden veroorloven en dus welgesteld waren. Herodotos zal een zeker vermogen hebben gehad. We mogen daarom veronderstellen dat hij vocht als een zwaar bepantserde infanterist (een hopliet), zoals alle Griekse mannen van zijn klasse en leeftijd. Dit zou verklaren waarom zijn beschrijvingen van veldslagen altijd zijn vanuit een soldatenperspectief. Ze zijn soms verwarrend. Hij was een soldaat, geen generaal.

Kortom

Dit is alles wat we weten over de Vader van de Onderzoeksjournalistiek: frustrerend weinig. Toch zijn er maar weinig antieke schrijvers die we zo goed kennen als Herodotos. Andere schrijvers schreven langere teksten, waren betere historici of bereikten grotere intellectuele hoogten, maar geen van hen is in staat om hetzelfde gevoel van intieme vriendschap over te brengen dat we jervaren bij Herodotos. We ontmoeten hem wanneer hij in een sombere bui is, delen zijn verbazing, kennen zijn religieuze opvattingen, horen hem kletsen, grappen maken en babbelen.

Er is geen antieke schrijver wiens karakter we zo goed kennen als de man over wiens leven wij zo weinig weten. De oplossing van deze paradox ligt in de Historiën, waarover we het vanaf morgen zullen hebben.