Als ik schrijf dat Oranje het moet opnemen tegen de Rode Duivels, dan weet u dat Oranje geen kleur is en dat de Rode Duivels niet afkomstig zijn uit de hel. De simpele taaluiting veronderstelt kennis van (sport)cultuur. Dat bij elke taaluiting cultuurkennis is verondersteld, brengt ons bij een van de grootste problemen van de oudheidkunde: ons begrip van oude teksten is gebaseerd op kennis van een cultuur die we voor een deel reconstrueren aan de hand van, eh, diezelfde oude teksten. Interpretatie heeft zodoende iets van een cirkelredenering. Al kun je ook optimistisch zeggen dat je, door heen en weer te gaan tussen cultuur en tekst, dichter naar de waarheid toe spiraalt. Of, nog optimistischer, dat je de ene tekst verklaart vanuit de andere.
Reynaert de Vos?
De waarheid is echter dat we maar al te vaak onze eigen noties meenemen als we een antieke tekst beginnen te lezen. Bij een vos denken de meesten van ons vermoedelijk aan een slim beest. Reynaert de Vos. Een pluimveehouder zal het anders zien. Een vos die zich de toegang tot een kippenren heeft weten te verschaffen, doodt alle kippen, ook als hij zijn honger met één hen of haan had kunnen stillen. Vossen zijn sadisten.
Wat zou dus de bedoeling zijn van de opmerking in het Lukasevangelie dat Herodes Antipas een vos was? Was Jezus’ landsheer een slimmerik of een sadist?
Precies op dat ogenblik kwamen er enige farizeeën die tegen Hem zeiden: “Vertrek, ga weg van hier, want Herodes wil u doden!”
Hij antwoordde: “Zeg tegen die vos: ‘Let op, ik drijf demonen uit en vandaag en morgen genees ik mensen, en op de derde dag bereik ik de voltooiing.’ Maar ik moet vandaag en morgen en de volgende dag op weg blijven, want een profeet hoort niet om te komen buiten Jeruzalem.” (Lukas 13.31-33; NBV21)
Het citaat, waarvoor geen parallelpassage bestaat, helpt ons nauwelijks verder. We zullen de betekenis moeten afleiden uit de culturele context.
Joodse vossen
Wat dachten Joden over vossen? Die ideeën zullen we moeten reconstrueren aan de hand van andere teksten. Gelukkig beschikken we daarover. De vos is geen evenhoevige herkauwer en is dus een onrein dier. Dat is alvast één. Interessant is ook het Misjna-traktaat Avot 4.15: het is beter, zo zei rabbi Matthia ben Heresh, de staart van een leeuw te zijn dan de kop van een vos. Daarmee bedoelde hij dat je beter iemand kunt volgen waarvan je iets kunt leren dan dat je de eerste bent onder de charlatans.
De vos geldt hier dus als inferieur aan de leeuw. We komen dat ook tegen in het Talmoed-traktaat Baba Kamma, waarin we lezen over de komst van een belangrijke schriftgeleerde, die bij nader inzien minder capabel blijkt te zijn dan verwacht. “De leeuw die werd aangekondigd,” luidt het commentaar, “is bij nader inzien een vos.” (Baba Kamma 117a)
De leeuw van Juda
Die leeuw lijkt in Lukas’ citaat te ontbreken, maar er is natuurlijk wel een messias aan het woord. De messiaans eretitel leeuw van Juda duikt op in 4 Ezra 11.37-12.39 en in de Openbaring van Johannes 5.5. Beide teksten zijn, net als het Lukasevangelie, geschreven in de tijd van keizer Domitianus. Wat Jezus feitelijk zegt is dat een messias niet bang is voor een stuk onbenul.
Een andere vraag is of Jezus dit werkelijk over Herodes Antipas heeft gezegd. De anekdote is maar één keer geattesteerd, bij Lukas, en veronderstelt kennis van Jezus’ gewelddadige dood in Jeruzalem en de christelijke geloofswaarheid dat hij op de derde dag uit de dood is opgestaan. Het staat eenieder vrij te geloven dat een zoon van God zoiets kan voorspellen, maar met de toetsingscriteria waarmee een historicus werkt, kunnen we alleen concluderen dat deze uitspraak betrekkelijk laat is ontstaan, toen Herodes Antipas allang was afgezet en naar Gallië verbannen.
[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]
Spam alert (maar geen voetbal), want reclame voor de Gronings-Drentse krant. Helaas achter een betaalmuurtje. Een belangrijke aanvulling op JonaL’s laatste reisverslag.
https://dvhn.nl/meningen/columns/Gedwongen-geheugenverlies-onze-vrouw-in-Beiroet-27685984.html
Over de columniste:
“Farah-Silvana Kanaan (Leeuwarden, 3 juli 1981) woont in Beiroet en schrijft als freelance journalist voor buitenlandse media zoals Al Jazeera English, TRT World, Middle East Eye en The New Arab. Daarnaast is ze de Libanoncorrespondent voor Bureau Buitenland (VPRO). Ze studeerde Filmwetenschappen aan de Universiteit van Bologna en Media & Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Haar vader is Libanees, haar moeder Italiaans en haar ondubbelzinnige liefde voor dubbelzoute drop is Nederlands.”
‘Inferieur zijn als een vos!’ Gelet op hoe de Joden dat in die tijd interpreteerden lijkt mij dat een plausibele verklaring.
Zelf ging ik altijd uit van de sluwheid van Herodes; de manier waarop zijn dynastie aan de macht kwam, en het laveren tussen de Romeinse machthebbers en de Joodse aristocratie. Een beetje op een uitgekookte manier iedereen te vriend zien te houden.
U doelt hier wel op de verkeerde Herodes. (De ‘echte’.)
Ik heb het over de dynastie van de ‘Herodessen’. Volgens mij viel de appel niet ver van de boom, en waren het allemaal verknipte types…
Antipas was nog geen schim van zijn vader denk ik. Een beetje een prutser. Hij moest zo nodig de vrouw van zijn broer trouwen en daarvoor zijn andere echtgenote dumpen. Dat heeft hij geweten: het was een Nabatese prinses die haar vader er bij haalde. Antipas ging hopeloos onderuit. De Romeinen moesten hem uit de problemen halen. Dat kostte hem uiteindelijk zijn zijn baan.
Reinaert de Vos is een onverbeterlijke schurk, die iedereen te grazen neemt. Hoe en wanneer is de vos in een positief daglicht komen te staan? Zijn hier weer de schurkenstreken van Reinaert debet aan?
Of is het zo dat in onze maatschappij over onverbeterlijke schurken als – bij voorbeeld – Donald Trump positief gedacht wordt, juist vanwege hun schurkachtigheid.
Ik zie hem eerder als een schelm die de machthebbers te slim af is. En die zijn juist de schurken.
Het grappige van het beeld over Reintje de Vos is dat in de Indonesische mythologie ook een dier die rol speelt. De kantjil, een dwerghertje te zien in Artis. Misschien bestaan in andere culturen ook wel vergelijkbare dieren waaraan zulke eigenschappen worden toegeschreven. Er vast iemand die dat weet.
De spin Anansi in West-Afrika is er één. En in Noord-Amerika heb je de coyote en de raaf.
Die aanduiding van Herodus jr als ‘vos’ is een van de bewijzen die M. Casey, in een boek dat je eens besprak, aanvoert voor een Aramese oorsprong van evangeliemateriaal. Een vos gold in de Griekse wereld als sluw en dat was niet een eigenschap waar Herodes Antipas om bekend stond. Casey wijst op een Aramees woord dat zowel een ‘vos’ als een ‘jakhals’ kan zijn. Voor dat laatste beest zou geen Grieks woord bestaan hebben want er waren geen jakhalzen in Griekenland. The jackal was a noisy, unclean nuisance of an animal, a predator which hunted in packs. Dat zou dan een mooie familie-beschrijving van de Herodussen zijn aldus, nogmaals, Casey. Er zitten haken en ogen aan.
Jammer, er zijn wel degelijk jakhalzen in zuidoost Europa en Klein Azië (Anatolië)…
Casey wilde zo graag…
Hier de link nog uiteraard https://en.m.wikipedia.org/wiki/European_jackal
Ja mooi; Google Translate geeft ook voor jakhals een Nieuwgrieks woord. Nou het bewijs nog dat ze er tweeduizend jaar geleden ook al waren en dus minstens een naam verdienden.
‘The oldest European examples have been found in Greece 7000 years ago’
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Golden_jackal
Ik kan er geen link naar geven, maar zoek op ‘The fauna of Greece and adjacent areas in the age of Homer’
een pdf-bestand van acht pagina’s met onder meer een lijst van dieren de genoemd worden in ’the epics’. De jakhals staat er in.
Het gebruikte woord is Thous, komt vier keer voor in de Ilias.
Goed gedaan, keurig. Maar ik denk niet dat de verklaring van Casey voor een opmerkelijk gebruik van ‘vos’ daarmee van de baan is. Nog nooit een jakhals gezien, maar uit je links begrijp ik dat er nogal verschillende soorten zijn. Zo te zien lijken ze allemaal best wel op het beest dat wij vos noemen. Een taxonomie was er nog niet, en zelfs tegenwoordig gebeurt het dat in de volkstaal nogal uiteenlopende dieren dezelfde naam krijgen (er zijn bv nogal wat verschillende zorro’s). Zo iets zou ook in het Aramees van die tijd gebeurd kunnen zijn. Natuurlijk is er meer nodig om tot de conclusie te komen dat het evangeliemateriaal van Aramese oorsprong is.
Meer kan ik ook niet doen.
In ieder geval was Casey te kort door de bocht – er waren jakhalzen in Griekenland. En er was een woord voor.
Je bedoelt thôs.
De Engelse transcriptie in het document wordt weergegeven als Thous. Ik ben geen gymnasiast, maar doe mijn best.
Curieus is nog dat in de lijst in het pdf-document het woord voor vos helemaal ontbreekt.
Maar googlend is het oud-griekse woord voor vos wel te vinden.
De vos lijkt in het Oude Egypte en Mesopotamië een positieve connotatie te hebben gehad, blijkens de Lexikon der Ägyptologie bij het lemma Fuchs. Gewezen wordt op liederen ter ere van de godin Hathor (i.h.b. de Zeven Hathoren) hetgeen wijst op vruchtbaarheid.
“Zu Dir erheben die Fuchse ihre Häupter” wordt er gezongen.
Ook het hiëroglyph voor geboorte of kind zou hier op wijzen.
In Mesopotamië werd vossenvlees als geboortebevorderend gezien.
NB De prachtige afbeelding van Hathor als koe in de blog van 13 mei j.l. staat op de buitenste sarcophaag van Gaut-seshen, RMO inv nr F 93/10. 1 a
Minder positief is de vos als sterrenbeeld in het artikel: “Possible representations of Vulpecula in some Italian medieval monuments” van Gloria Vallese, zie https://accademiavenezia.academia.edu/gvallese
De visie van de pluimveehouder over de vos is m.i. de beste verklaring voor de woorden in Lukas 13 vs 32a.
Zoals een vos de kippen doodt, zo liet de tetrarch Johannes de Doper ombrengen.
NB over de ceders van de Libanon kwam ik een oud, maar informatief krantenartikel tegen, zie Digibron.nl, Bijbelse ceder dreigt uit te sterven, https://www.digibron.nl/viewer/collectie/Digibron/id/tag:RD.nl,19931117:newsml_f741886ccbc86cd0b46a0282536e5953
Ja, met die ceders gaat het niet best. Er zijn reservaten waarin jonge bomen staan, maar het duurt nog even voordat die zo mooi zijn als je zou willen.