Als ik u zeg dat het 7 oktober was, als ik toevoeg dat het was in het jaar waarin Gaius Julius Caesar (voor de tweede keer) en Publius Servilius Isauricus consuls van Rome waren, en als ik dat omreken naar 24 augustus 48 v.Chr. op onze kalender, dan weet u dat u bent beland in een nieuwe aflevering van de reeks “Wat deed Julius Caesar vandaag 2069 jaar geleden?”
Hij was bezig een burgeroorlog te beëindigen. Althans, dat dacht hij.
Zoals in de vorige stukjes al aangegeven was na de dood van Ptolemaios XII de Fluitspeler de troonsopvolging in Egypte onduidelijk. Zijn oudste kind was Kleopatra VII, die door een paleiscoup was verdreven ten gunste van haar jongere broer Ptolemaios XIII. Die had de macht in de hoofdstad Alexandrië en in de Delta en was erkend door de Romeinse Senaat. Kleopatra daarentegen genoot steun in Boven-Egypte en had, samen met haar zus Arsinoë IV en hun jongste broer Ptolemaios XIV, in Syrië een leger opgebouwd waarmee ze door de Sinaï was opgerukt. Dit was de situatie op het moment waarop Caesar aankwam in Alexandrië.
Bezetting
Caesar maakte zich onmiddellijk onmogelijk toen hij in de haven van Alexandrië zijn schip verliet. Als Romeinse gezagsdrager liet hij zich begeleiden door een lijfwacht van zogenoemde lictoren. Aangezien Ptolemaios XIII Caesar had erkend als bondgenoot en beschermheer, was dit niet verboden, maar tactisch was het niet. Caesar erkent het probleem.
Zodra hij van boord ging, hoorde hij geschreeuw van de soldaten die de koning als garnizoen in de stad had achtergelaten, en hij zag ze massaal op hem af rennen, omdat hij voorafgegaan werd door lictoren met roedebundels. De hele menigte riep luid dat daardoor de majesteit van hun koning werd aangetast. Dit tumult bedaarde, maar de dagen daarop kwam het voortdurend tot ongeregeldheden door volksoplopen, en in alle delen van de stad werden soldaten op straat gedood. (Burgeroorlog 3.107; vert.Hetty van Rooijen)
Vervolgens nam hij zijn intrek in het koninklijk paleis. Dat stond in het noordoosten van de stad en is bij de vloedgolf van 365 na Chr. door de zee verzwolgen. Je ziet nog weleens foto’s van duikers die daar nu onderzoek doen – en nooit zie je meetlinten of andere apparatuur. De vriendelijke verklaring is dat de foto’s in scène zijn gezet en de minder vriendelijke verklaring is dat de duikers niet weten wat ze doen.
Inmenging
Zoals ik in het vorige stukje aangaf, was het in Caesars belang dat er een einde kwam aan de onrust die overal heerste in het Middellandse-Zee-gebied. Ook iemand die een staatsgreep heeft uitgevoerd, heeft belang bij stabiliteit, al is het maar om zichzelf een schijn van legitimiteit te verlenen.
Intussen hield Caesar zich bezig met de geschillen van de troonpretendenten. Naar zijn mening gingen die het Romeinse volk en hemzelf als consul aan en behoorden ze des te meer tot zijn ambtsterrein, omdat tijdens zijn vorige consulaat met hun vader Ptolemaios door een wet en een senaatsbesluit een verbond was gesloten. Hij maakte daarom zijn wens kenbaar dat koning Ptolemaios en zijn zuster Kleopatra hun legers zouden ontslaan en hun geschillen liever voor zijn rechterstoel dan onderling met wapens zouden beslechten. (id., 3.108)
Veel meer viel er niet te doen. Hij had maar 3000 legionairs bij zich, afkomstig van het Zesde Legioen Ferrata en het Zevenentwintigste. Bemiddelen, oproepen tot harmonie: meer zat er niet in. En ook: geld eisen. Ptolemaios XII de Fluitspeler had een schuld van 17.500.000 denariën uitstaan en Caesar kon het geld gebruiken om de schuldencrisis in Italië – zie dit stukje – enigszins te lenigen en zijn manschappen te betalen. Hij was bereid genoegen te nemen met tien miljoen.
Dappere Kleopatra
En dus ontbood hij behalve Ptolemaios XIII ook Kleopatra. Hoe het precies is verlopen weten we niet. Ploutarchos meent dat het initiatief niet kwam van de Romein, maar van Kleopatra. Dit is een van de beroemdste anekdotes uit de Oudheid.
Kleopatra nam van haar vrienden alleen Apollodoros mee, ging aan boord van een klein bootje en legde toen het al donker werd aan bij het paleis. Omdat er geen andere manier was om onopgemerkt te blijven, strekte zij zich in volle lengte uit in een beddenzak; Apollodoros bond die met een riem dicht en bracht hem door de deur naar Caesar. Men zegt dat Kleopatra Caesar met deze eerste list, waaruit haar eigenzinnig karakter bleek, meteen veroverde, en dat hij ook zwichtte voor haar charmes in de omgang. Daarom verzoende hij haar met haar broer en zorgde ervoor dat zij het koningschap met hem deelde. (Caesar 48; vert. Hetty van Rooijen)
Als u mocht denken: “hoezo beddenzak, het was toch een tapijt?!” dan heeft u of Claudette Colbert of Liz Taylor in actie gezien in een film.
En eigenlijk is het jammer dat de aandacht zo naar die scène uitgaat, want laten we eerlijk zijn: de jonge vrouw nam een enorm risico door zich te begeven naar het paleis. Ze had ooit schepen naar Pompeius gestuurd en Caesar had alle reden Kleopatra te wantrouwen. Bovendien stond het paleis in een door haar broer beheerste stad. Moed kan de eenentwintigjarige vorstin bepaald niet worden ontzegd.
[Een overzicht van de reeks #RealTimeCaesar is hier.]
Of was het toch een tapijt en is de verwarring ontstaan door Claudette die met haar lichaamstaal “m’n bed in, zak!” leek te schreeuwen?
Heel mooi dat JL Cleopatra een moedige vrouw noemt.
Plutarchus 49,1 schrijft dat zij
in een bootje, een akation mikron, stapte, waarna zij zich hulde in een couverture, een stroomato-desmos en zo ongezien, met hulp van een Siciliaan, in het paleis kon komen. Dit lees ik in het boek ‘Alexandrie, les quartiers royaux submergés’ van F. Gobbio 1998 in het hoofdstuk ‘Testimonia selecta..’ van André Bernard.
Hoezeer de persoon van Cleopatra steeds tot misvattingen leidt, wordt opnieuw duidelijk met de omslag van het onlangs verschenen boek ‘De huid van Cleopatra’ (het boek wordt beproken in Hermeneus nr 94.3). Als omslag heeft men gekozen voor (een deel van) de stèle van de nubische boogschutter, die zich in het RMO te Leiden bevindt:
https://www.rmo.nl/collectie/topstukken/stele-met-boogschutter/
Cleopatra, een man in krijgstenue, een boogschutter, in de 11de dynastie? Hoe ver kan je er nog meer naast zitten?
De visie van Jona Lendering is m.i. een verademing.