Exorcisme

On door Jona LenderinginBijbel, Christendom, Geschiedenis, Jodendom, Romeinse Keizerrijk
Genezing van een blinde (Catacombe van Petrus en Marcellus, Rome)

Ooit dineerde ik in Griekenland bij een familie thuis en toen het tijd werd af te ruimen, nam ik het tafellaken om het vanaf het balkon uit te kloppen. Mijn gastvrouw kwam ietwat lacherig op me af: “Dat hoeft niet, kruimels in de tuin trekken boze geesten aan”. Het was mijn eerste kennismaking met het Mediterrane volksgeloof in geesten. Een geloof dat ook in de oude wereld is gedocumenteerd. Bisschop Synesios van Kyrene, een heel geleerd en rationeel man, was er zeker van dat een moordenaar zich het beste kon aangeven om zich te laten executeren, opdat zijn geest niet zou blijven rondspoken. Ik neem zonder bewijs aan dat het geloof in geesten sinds de Oudheid via de Middeleeuwen en Nieuwe Tijd continu aanwezig is geweest.

Alledaags antiek exorcisme

Dat ook Jezus boze geesten uitdreef, lijkt me een feit. Wat daarbij de empirische werkelijkheid is geweest, is niet belangrijk. Ik wil u best wel trakteren op wat obligaat gegemeenplaats over dat geesten niet bestaan en dat mensen met een geestelijke ziekte wellicht rust vonden bij Jezus’ charismatische persoonlijkheid, en wie weet is dat waar, maar aangezien de betrokkenen al een millennium of twee dood zijn, is het opstellen van een medische status nogal lastig. Ik laat die vraag, even onbeantwoordbaar als oninteressant, verder onbesproken. Wat te weten valt, is alleen dat zijn tijdgenoten dachten dat Jezus geesten kon uitdrijven.

Dat was ook niet uitzonderlijk. In Jezus’ tijd wist elke jood te ver tellen dat koning Salomo geesten had uitgedreven. Bij de Dode-Zee-rollen wordt exorcisme genoemd in een navertelling van Genesis, waarin Abraham een kwade geest verdrijft bij de koning van Egypte (1Q Genesis Apocryphon xx.16-29). Exorcisme speelt ook een rol in de tekst die bekendstaat als het “gebed van Nabonidus” (4Q242). De Grieks-Romeinse filosoof Apollonios van Tyana dreef in Korinthe een boze geest uit. Ik noem maar wat. Jezus zou een vreemde religieuze specialist zijn geweest als hij het niet deed.

Jezus’ exorcismen

Toch zijn de aan hem toegeschreven exorcismen eigenlijk niet zo goed gedocumenteerd. Hier is een overzicht.

  • Marcus 1.23-28: de genezing van een bezetene, helemaal aan het begin van Marcus’ evangelie. Dit is eigenlijk een soort proloog, waarin de evangelist een soort programma schetst. Kortom: een literaire schepping.
  • Marcus 5.1-20: de dwaas van Gadara. Dat dit een van mijn lievelingsverhalen is, maakt het vanzelfsprekend nog niet tot een wáár verhaal. Het is zwaar geredigeerd.
  • Marcus 7.24-30: een vrouw uit Tyrus. Ik schreef er al over: Jezus krijgt lik op stuk van een vrouw, van een heidense vrouw nog wel. Hier is het criterium van de gêne van toepassing.
  • Marcus 9.14-29: een bezeten jongen die lijdt aan epileptische aanvallen.

Voor dit viertal zijn parallellen aan te wijzen Matteüs en Lukas, maar die zijn gebaseerd op Marcus en voegen weinig toe. We hebben één voorbeeld uit de Q-bron.

Dan is er nog wat Sondergut in Lukas, waarvan 8.2 relevant is: de alleen daar te vinden opmerking dat Jezus bij Maria van Magdala zeven kwade geesten had uitgedreven. Hier is opnieuw het criterium van de gêne van toepassing, want deze Maria zou een van de eersten zijn die getuigde dat Jezus uit de dood was opgestaan. Het was geen aanbeveling voor het nieuwe geloof dat een kroongetuige had geleden aan een geestesziekte.

Evaluatie

Misschien heb ik iets over het hoofd gezien, maar al met al zou ik van alleen de gebeurtenis in Tyrus en het exorcisme van Maria van Magdala aannemen dat ze voldoen aan de gebruikelijke toetsingscriteria. Hier is vrijwel zeker werkelijk iets gebeurd. Dat wil niet zeggen dat de rest onwaar is. Het wil alleen zeggen dat we geen manier hebben om te komen tot een toetsbare uitspraak. Non liquet, zoals men dan bromt.

Maar: we vinden exorcismen dus in drie bronnen: Marcus, Q en Lukas. Dat is redelijk sterk: het criterium van de meervoudige attestatie is van toepassing. Hoewel dus slechts twee individuele geestuitdrijvingen door de toetsing komen, lijkt me wel zeker dat de historische Jezus een reputatie heeft gehad als exorcist. En ik zou weleens willen weten waarom ik niets heb kunnen vinden in het Johannes-evangelie. Misschien vond de auteur het beneden de waardigheid van het mens geworden Woord van God?

[Een overzicht van deze reeks over het Nieuwe Testament is hier.]

Deel dit:

2 gedachtes over “Exorcisme”

  2. “Ik wil u best wel trakteren op wat obligaat gegemeenplaats over dat geesten niet bestaan en dat mensen met een geestelijke ziekte wellicht rust vonden bij Jezus’ charismatische persoonlijkheid”

    Mijn geliefde komt uit Indonesië en had een tante die bezeten was door kwade geesten. Bij navraag bleek dat die arme vrouw moest lijden aan schizofrenie. Toen ik dat mijn vriendin vertelde zei ze: ja, klopt, dat is in wezen hetzelfde. Geloof in geesten kent veel bijgeloof, maar is in wezen eigenlijk een andere naam voor wat wij geestesziekte of andere geestelijke aandoeningen noemen. Veel exorcisten werken in feite als psycholoog. Iets anders wat me opvalt nu ik er meer over leer is dat in Indonesië ook mensen die over het algemeen heel rationeel in het leven gaan regelmatig een spirituele ziener of zo opzoeken voor raad. Wat die mensen doen gaat met wat rituelen gepaard maar feitelijk zijn de adviezen die gegeven worden vaak niet zo gek. Wij zouden die mensen coaches noemen, of councelors.

    Je zou kunnen zeggen dat wij in het westen wat methodischer zijn in het doormeten van het effect van de soorten behandeling, maar in feite is het een culturele benaming van hetzelfde.

    Dat de historische Jezus Christus een goed raadsman en psycholoog was wil ik wel geloven.

Reacties zijn gesloten.