Ik kondigde aan te gaan schrijven over Xerxes’ expeditie naar Griekenland. Dat betekent automatisch dat ik veel zal schrijven over de Griekse onderzoeker Herodotos, de auteur van de Historiën, onze voornaamste bron. Een korte introductie tot dit boek, in het Nederlands vertaald onder de titel Het verslag van mijn onderzoek, is nuttig.
De auteur komt uit Halikarnassos, het huidige Bodrum in zuidwestelijk Turkije: een stad die werd bewoond door Grieken onder Perzisch bestuur. Dat gaf Herodotos een dubbele identiteit en misschien verklaart dit – psychologie van de koude grond – waarom hij erg zijn best doet van alles wat hij vertelt én een Griekse én een Perzische lezing te geven. Hij is echt een goede journalist, die steeds hoor en wederhoor toepast. Als men hem “vader van de geschiedenis” noemt, is dat misleidend: geschiedvorsing bestond nog helemaal niet op een wijze die wij zouden herkennen. “Historie” betekende “onderzoek”, en de uitdrukking die wij als “vader van de geschiedenis” vertalen, kan beter worden weergegeven als “vader van de onderzoeksjournalistiek”.
Een van de verschillen tussen een journalist en een historicus is de belangstelling voor causaliteit. De eerste kijkt naar de gebeurtenissen en probeert die te reconstrueren – wat al lastig genoeg is – en de tweede probeert een verklaring te vinden: soms in individueel handelen, soms in de maatschappelijke structuren. Op dit punt staat de moderne historicus lijnrecht tegenover Herodotos: waar wij, zoals ik gisteren aangaf, het Perzische imperialisme verklaren vanuit een interne maatschappelijke dynamiek, verklaart onze Griekse zegsman het vanuit een droom van Xerxes. Daarin zou hij opdracht hebben gekregen de Grieken te straffen.
Het veronderstelde misdrijf had plaatsgevonden in 499, toen de Griekse steden in het Perzische Rijk in opstand waren gekomen. Die opstand was onderdrukt, maar de Atheners hadden steun verleend aan de Aziatische Grieken. Toen de Perzische koning Darius de situatie meester was, had hij – volgens Herodotos – besloten de Grieken aan te pakken. In 492 was Macedonië veroverd en in 490 waren de eilanden in de Egeïsche Zee onderworpen. Een poging ook in Athene een nieuwe heerser aan te stellen liep echter uit op een nederlaag bij het dorpje Marathon. Dit nu zou Xerxes hebben moeten bestraffen.
Wij zien het anders. De expeditie naar Athene was een bijzaak: het ging om de eilanden. Niet voor niets offerden de Perzen, toen ze de Egeïsche eilanden eenmaal beheersten, op het eilandje Delos een lieve negen ton wierook aan Apollo, die ze beschouwden als alter ego van hun oppergod Ahuramazda. Volgens ons had het Perzische opperbevel alle reden tot tevredenheid: Azië was onbereikbaar geworden voor invallers. De Europese Grieken lijken het voldongen feit te hebben erkend: er is maar één halfslachtige en mislukte poging bekend een eiland van zijn Perzische heersers te bevrijden. Juist die passiviteit maakte de Perzen duidelijk dat ze hun ambities opnieuw naar het westen konden richten, en dat is wat Xerxes deed. Met het straffen van de Atheners voor de slag bij Marathon had het weinig te maken.
Herodotos’ tekortschietende analyse doet geen afbreuk aan de feiten die hij presenteert. Hij interpreteert ze slechts verkeerd – althans volgens ons. (Hoe de volgende generatie erover zal denken, staat te bezien.) De waarheidsliefde van de Halikarnassiër is onmiskenbaar. Als hij de plank misslaat, is het vaak omdat hij niet aan informatie kon komen. Of doordat zijn behoefte aan effect hem dwarszit. Hij heeft zeker Babylon niet bezocht, maar schrijft wel dat “mensen die de stad nooit hebben bezocht zullen wel niet kunnen geloven dat…” of “in mijn tijd was het nog zo dat in Babylonië…” Hij liegt niet maar is wel uit op effect.
Voor Xerxes’ campagne heeft hij de beschikking gehad over minstens twee verdraaid goede bronnen. De ene is een overzicht van het Perzische leger, waarover ik nog zal bloggen. Het andere is een dagboek dat lijkt te zijn bijgehouden door iemand die bij de generale staf zat, maar we hebben geen idee in welk leger. Feit is dat de hoofdlijn van Herodotos’ verhaal klopt; deze tabel biedt een overzicht.
