We kennen een groot aantal leestekens. Het vraagteken geeft aan dat een zin een probleem aan de orde stelt, dat in de volgende zin een antwoord zal krijgen. Een dubbele punt geeft aan dat er een uitleg of een opsomming komt. Drie puntjes geven aan dat de lezer een gedachte zelf kan afmaken.

We hebben ook liggende streepjes. Ik gebruik ze zelf wel eens – zoals hier – om noodzakelijke informatie in te voegen. Meestal is dat ‘background repair’: het spreektaalverschijnsel dat een verteller, zich realiserend dat de luisteraar iets niet weet, dat alsnog invoegt. Een voorbeeld ontleen ik aan Kuifje en het zwarte goud, waarin senhor Oliveira da Figuira een enorm verhaal ophangt om de aandacht van een aantal bewakers af te leiden.

Op dat moment greep de graaf in. ‘Ho ho!’, zei hij in het Portugees – want laten we dat niet vergeten: dat was z’n moedertaal – en zonder te aarzelen deed hij de deur open.

Dit was spreektaal, maar het gebruik van liggende streepjes kan ook in schrijftaal zijn nut hebben. Vaak gebruiken schrijvers er maar één – zoals hier. Het tweede zinsdeel is dan een soort gedachte-achteraf. Het probleem is dat het vaak ontaardt in gemakzuchtig schrijven, omdat het liggende streepje de schrijver ontslaat van de verplichting de aard van het verband tussen twee zinsdelen aan te geven. (De vorige zin zou bijvoorbeeld ook als volgt kunnen zijn geschreven: ‘Het ontaardt in gemakzuchtig schrijven – het ontslaat de schrijver van de verplichting …’)

Het gebruik van het enkele liggende streepje is verslavend. Ik heb mezelf moeten dwingen om niet in iedere alinea ergens een liggend streepje op te nemen. Tot welke excessen het had kunnen leiden, zag ik deze week in De groene Amsterdammer.

Van Einstein via Stanley Kubrick tot Paul Verhoeven – we leven in een doolhof van God-is-dood-bewijzen.

In Tree of Life is de absurditeit niet de uitkomst, maar het uitgangspunt. De liefste op aarde als een vlieg platgeslagen door de onverschilligste hand. De uitkomst van de film is aanstootgevend gewaagd – en ook dat moeten de zaalverlaters hebben geroken.

Tree of Life is zich terdege bewust van zijn eigen oneigentijdsheid – Malick laat een voice-over zeggen dat er twee wegen zijn om het leven mee te doorkruisen: de weg van de natuur en de weg van de genade.

De laatste is, ruwweg, de weg van de moeder – van de mensen die voor hun overleven afhankelijk zijn van een macht buiten hen zelf – die ze ook wel ‘liefde’ noemen. De weg van de natuur is die van de vader in de film – die op een gegeven moment van zichzelf zal zeggen: ‘Ik wilde geliefd zijn omdat ik geweldig was.’

De lezer begrijpt wel min of meer wat is bedoeld, maar zes onuitgewerkte verbanden in zeven zinnen is teveel slordigheid. Het is geen toeval dat de derde volzin geen werkwoord bevat: ‘De liefste op aarde als een vlieg platgeslagen door de onverschilligste hand’. Dit is geen zin maar een brok taal. De schrijver vuurt een salvo informatiepakketjes af op de lezer, en deze moet maar zien hoe hij de verbanden legt. Ik heb geen idee hoe de woorden van Malicks voice-over de oneigentijdsheid van de film verklaren.

De auteur was evident meer bezig met zijn eigen gedachten dan met zijn publiek. Dat mag, maar zolang je worstelt om je gedachten te verwoorden, kun je beter niet publiceren. Ik heb het stuk niet uitgelezen.