Elf jaar geleden stond ik, rond deze tijd van het jaar, bij de brug over de rivier de Jhelum, niet ver van het Pakistaanse stadje met dezelfde naam. Het is de plaats waar Alexander de Grote de Indische radja Poros in een gruwelijke veldslag versloeg. We lieten de historische plek op ons inwerken en maakten de foto’s die we nodig hadden, om daarna te gaan lunchen in een restaurant bij de brug.
Ik herinner me dat de airconditioning ridicuul koud stond afgesteld en dat ik het er wat sfeerloos vond – niet zo levendig althans als in de chauffeursrestaurants waar we later zouden neerstrijken voor een lekkere vleesmaaltijd en het walgelijke bocht dat in Pakistan doorgaat voor thee.
Tijdens de maaltijd aan de Jhelum bekroop me het gevoel dat ik hier al eens was geweest. Ik kende dit landschap. Na enig peinzen wist ik waaraan het deed me denken maar het was zó absurd: het deed me denken aan de IJssel bij Zutphen.
Ik probeerde het mijn reisgenoot uit te leggen, maar zoals ik al zei: de vergelijking was absurd. En toch: een rivier waarover je kon uitzien, een landschap met een bepaalde openheid. Ik hoorde het mezelf uitleggen, vond dat ik belachelijk klonk en waardeerde het dat mijn reisgenoot mijn uitleg accepteerde. Het zou namelijk echt iets voor hem zijn geweest om in Lahore, Multan, Uch, Peshawar en Mingora te zeggen dat het hem ergens aan deed denken – maar waaraan toch? O ja, Bourtange, de Sint-Pietersberg, de Nicolaaskapel in Nijmegen, de Groningse Martinitoren en Valkenburg aan de Geul. Want zo belachelijk was mijn vergelijking natuurlijk wel. (Nu ik erover nadenk, vind ik het toch eigenlijk wel matennaaierij dat hij me niet twee weken lang met mijn rare vergelijking heeft zitten plagen.)
Sinds een tijdje werk ik in Zutphen en een tijdje geleden fietste ik door naar Brummen, waar mijn broer een supermarkt heeft. Geen seconde dacht ik aan Pakistan maar ik zweer dat het de letterlijke waarheid is dat ik dacht “hé, het is hier net Jhelum”. Pas nadat ik die inval had gehad, realiseerde ik me dat ik in Jhelum hetzelfde had gedacht.
Een paar weken geleden zag ik hetzelfde opnieuw, en nu realiseerde ik me ineens welke factoren, naast de openheid van het rivierenlandschap, nog meer een rol spelen, namelijk de frisse kleur groen en het ietwat heiige licht. Uiteindelijk kan ik echter niet benoemen waarom deze twee plaatsen hetzelfde zijn. Misschien dat toekomstige wetenschappers nog eens een optisch verschijnsel ontdekken en dan dit bizarre blogstukje zullen citeren dat het ook in de eenentwintigste eeuw werd gezien, zonder dat men begreep wat men zag.
Mooi verhaal, Jona! Deja vu: fascinerend hoe dat werkt. Zo liep ik zelf ooit eens op een winterse dag door de Poolse stad Wroclaw, begin jaren ’90, en ondanks de wat treurige flatgebouwen om me heen voelde ik me ineens erg gelukkig. Oorzaak: de geur van gestookte kolen, die me sterk deed denken aan de vele uren die ik als kind, met mijn voeten-in-gebreide-sokken op/tegen de kolenhaard, doorbracht in onze woonkamer, met een spannend boek erbij.
Als het alleen in Pakistan was gebeurd, zou ik ook aan déja vu hebben gedacht. En inderdaad was het licht toen een catalysator die herinneringen en gevoelens losmaakte, zoals het madeleine-gebakje van Marcel Proust. Toen ik mijn Pakistaanse ervaring later aan anderen vertelde, zal ik het ook wel een déja vu hebben genoemd.
Maar het herhaalde zich toen ik in Zutphen stond – dat ik toen dus ineens moest denken aan Pakistan. Ik weet niet of psychologen dat een déja vu noemen. Er is een optisch effect dat die plekken verbindt, maar ik kan niet uitleggen wat.
Het is een effect dat een herinnering triggert. Dat je dit in Zutphen gezien hebt is dus de trigger, want eigenlijk zouden het landschap en licht niet uniek moeten zijn voor Nederland. maar geuren en geluiden hebben hetzelfde effect, als de herinnering maar sterk genoeg is. Ik kan me liedjes herinneren die me direct meer in een moment plaatsen. De herinnering aan dat moment is dus speciaal. de vraag rijst dus: wat was het moment in Zutphen dat het je in Pakistan eraan deed denken?