Ik weet niet precies waarom, maar de Pragmatieke Sanctie van 1549 krijgt niet helemaal de aandacht die ze verdient. Het is echter een sleutelmoment geweest in onze geschiedenis. Het is maar een klein beetje overdreven om te zeggen dat het vandaag 470 jaar geleden is dat Nederland officieel ontstond.
In de voorgaande eeuw waren de gewesten van wat nu de Benelux heet in handen gekomen van de hertogen van Bourgondië en hun erfgenaam was de Habsburger Karel V: bij de gratie Gods keizer van het Duitse Rijk, koning van een stuk of vier Spaanse koninkrijken, heer van nog zo het een en ander, en verder “heer der Nederlanden” omdat het opsommen van alle titels uit onze contreien zo omslachtig was. Deze titel maakte al duidelijk dat Karel de “zeventien provinciën” zag als een eenheid.
In de loop van 1548 onderhandelden diplomaten over de wijze waarop deze gewesten in het Duitse Rijk zouden moeten staan. De uiteindelijke deal tussen de Duitse Rijksdag en de noordwestelijke gewesten werd beklonken door de Friese jurist Wigle van Aytta van Swichum (1507-1577) en kwam erop neer dat Gelre, Groningen, Sticht en Oversticht werden toegevoegd aan de Bourgondische erflanden en dat deze nieuwe eenheid het recht kreeg eigen wetten te maken. In feite waren de gebieden daarmee onafhankelijk, al bleven ze met het Duitse Rijk verbonden doordat ze een meer dan evenredig deel zouden blijven betalen van de kosten van het rijksbestuur. En uiteraard waren de zeventien provinciën vooralsnog in personele unie verbonden met het Duitse Rijk.
De loskoppeling was voor Karel V aantrekkelijk. De Bourgondische gewesten waren Habsburgs en konden nu, mét de vier andere gewesten samen, in de familie blijven. De heerschappij in de andere Duitse gewesten was minder vanzelfsprekend. De keizer werd immers gekozen en het was denkbaar dat een niet-Habsburger daar eens zou heersen. Dat gebeurde overigens niet. Na Karels aftreden kwam het Duitse Rijk in 1556 in handen van zijn broer Ferdinand, terwijl Spanje en de inmiddels dus verenigde Nederlanden in 1555 in handen waren gekomen van zijn zoon Filips II.
De loskoppeling voltrok zich in twee fasen. Eerst werd in juni 1548 in het Verdrag van Augsburg vastgelegd dat de gebieden uit het Duitse Rijk zouden worden losgemaakt. Vervolgens werd vastgelegd dat de zeventien provinciën altijd dezelfde landsheer zouden hebben. Dit soort aktes, waarin de heerser over diverse gebieden bepaalt dat ze voortaan één landsheer zullen hebben, staan bekend als “pragmatieke sancties”. Karel V kondigde dit voor de Lage Landen af tijdens een vergadering van de Staten-Generaal in Antwerpen op 4 november 1549.
De Pragmatieke Sanctie van 1549 is dus te beschouwen als een heel belangrijke stap naar de vorming van een Nederlandse territoriale staat. Dertig jaar later viel die al uiteen in een Unie van Atrecht en een Unie van Utrecht, waaruit België en Nederland zijn voortgekomen.
Oneens.
Dat Karel alle Nederlanden in éen rommelmand gooiden betekent niet dat hij Nederland als een staatkundige eenheid zag. Karel verklaarde eigenlijk alleen maar dat wat Bourgondisch was Bourgondisch moest blijven. Voor ‘Nederland’ veranderde daarmee niets. Hooguit dat Gelre, Groningen en Utrecht geen andere heer meer zouden hebben dan de rest van Bourgondië. Dat rijksdelen eigen wetten mochten maken was al lang zo, ik vermoed dat alle wetten die we al hadden niet persoonlijk door Karel en zijn voorgangers waren opgesteld.
Maar bovendien, een eenheid ontstaat niet alleen doordat anderen van buitenaf er naar kijken als een geheel. Even noodzakelijk is dat we onszélf zien als een eenheid. En dat was toen geenszins het geval. We zagen onszelf pas als éen staatkundige eenheid rond 1795, bij het uitroepen van de Bataafse Republiek. Daarvoor zagen we onszelf nog als weliswaar Verenigde maar toch nog maar liefst Zeven verschillende Nederlanden.
Dat zijn zinvolle tegenwerpingen.
Mee eens. Je bent aan het historiseren, Jona. Ik noem het kralen aan een ketting waarvan iemand nog niet eens zo lang geleden zei: hee, die kraaltjes hebben allemaal mee geholpen om Nederland te ‘maken’. Je breekt je argument trouwens zelf aan het eind af door te zeggen dat Noord en Zuid 30 jaar later weer uit elkaar vielen. En in 1839 gebeurde dat nog eens.
“Karel verklaarde eigenlijk alleen maar dat wat Bourgondisch was Bourgondisch moest blijven.” En dat alleen vanuit politiek perspectief. Karel V opereerde politiek, niet cultureel. Of ‘zijn’ landen iets gemeenschappelijks hadden behalve hemzelf en het katholicisme interesseerde hem (heel waarschijnlijk) geen biet.
“Even noodzakelijk is dat we onszélf zien als een eenheid. En dat was toen geenszins het geval.” Een belangrijke tegenwerping. Hiermee lijkt me elke poging van historici om Nederland avant la lettre te creëren definitief zinloos.
Ugh. Gelre heeft drie “Bourgondische” heersers gehad (de Spanjaard Filips II meegeteld) en vóór de Pragmatieke Sanctie duurde dat maar tien jaar, verdeeld over twee periodes. Groningen had er maar twee, vanaf 1536. Habsburgs okee, maar beide gewesten Bourgondisch noemen rekt de historische feiten een beetje teveel op naar mijn smaak.
Bourgondisch-Habsburgs?
Dat bedoel ik…
? Dat begrijp ik niet…
Bourgondische Kreits (‘Kreis’), iemand?
Ja, dat snap ik wel. 😉 Ik heb er dan ook geen enkel probleem mee om Gelre en Groningen als Bourgondisch te bestempelen.
De Vrede van Madrid in 1526 is in België weinig bekend en dat is eigenlijk vreemd. Het is immers dan dat het oude graafschap Vlaanderen officieel los komt van de Franse kroon, wat de weg verder opent naar verenigde Nederlanden onder één keizer of koning.
Nog zo’n kraal…
Dankuwel, ik heb iets bijgeleerd vandaag.
Een halve eeuw verwoestende veroveringsoorlog in Noord-Oost Nederland ging hieraan vooraf, waarvan de ‘vaderlandse geschiedenis’ eigenlijk alleen een paar raids in Holland vermeldt, en waarover in de Nederlandse jeugdserie Floris de brute Bougondische (Habsburgse) veroveraars – het veroveren hield vooral in plunderen met huursoldaten totdat het slachtoffer uitgeput raakte – als de goeden worden voorgesteld en de verdedigende gewesten als de slechten.
De meeste geschiedenis is en blijft propaganda.
De Poolse Wikipedia noemt Copernicus (afkomstig uit een Duitstalige familie) Poolse astronoom en beroept zich daarvoor op de Poolse grote universele encyclopedie en de Encyclopaedia Britannica en andere Engelstalige publicaties.
Het moet worden erkend dat hij loyaal was aan zijn koning en dat was de koning van Polen.
Inderdaad, de Friezen waren niet zo blij met de manier waarop Paul Verhoeven de vrijheidsstrijder annex piraat Grote Pier Gerlofs Donia presenteerde. In Medemblik en omstreken heeft men wel nog nachtmerries van zijn optreden in 1527 (OK, ik heb mijn tong in mijn wang). Het personeel van de Hollandse koopvaarders die hij kaapte waren evenmin erg blij met hem, voor zover het het na kon vertellen.
De Geldersen van Karel van Egmont (intrigerend figuur) waren evenmin lekkere jongens. De wapenspreuk van zijn legeraanvoerder Maarten van Rossum, Terror Terroris, vereist geen Latijn om te begrijpen wat er werd bedoeld. Vraag anders na in Den Haag en verwijs naar 1528.
Ik wil maar zeggen, die Friezen en Geldersen deden wel iets meer dan alleen verdedigen.
Voor de Friezen was het een burgeroorlog die al eeuwen woedde en waarbij de helft van de edelen met de veroveraars heulden omdat zij hoopten meer status te verkrijgen met internationaal erkende titels. En omdat het natuurlijk een mooie gelegenheid was om die rivaal nu eens eindelijk in de pan te hakken.
Jawel, maar dat neemt niet weg dat de Geldersen en Friezen meer deden dan alleen een verdedigingsoorlog voeren.
“In de voorgaande eeuw ….”
Het laatste gewest – ik zeg het met enige trots als geboren Achterhoeker – pas zes jaar ervoor. Het Gelders verzet was in allerlei opzichten (niet in alle) een voorloper van de opstand die twintig jaar later begon.
Inderdaad, Karel V ‘zag’ de Nederlanden (Bourgondische + de dor hem toegevoegde gewesten) Je zou de Pragmatieke Sanctie als een van buitenaf gedicteerde ‘wens’ om deze gebieden bij elkaar te houden kunnen noemen.
Voor de volledige tekst van de Pragmatieke Sanctie, zie: https://fr.wikisource.org/wiki/Pragmatique_sanction_de_1549
In de Engelse Wikipedia wordt de inhoud en de bedoeling van dit edict goed samengevat:
Zie: https://www.wikiwand.com/en/Pragmatic_Sanction_of_1549
Eigenlijk was er dus absoluut nog geen interne eenheid tussen de gewesten.
Herstel:
Regel 1 en 2
Inderdaad, Karel V ‘zag’ de Nederlanden (Bourgondische + de dor hem toegevoegde gewesten) als een eenheid maar dan meer uit politiek eigenbelang.
Het huidige Nederland ontstond op 1 jan 2018, toen het land -dankzij een kleine gebiedsuitbreiding rond de Maas- zijn huidige vorm kreeg.
Dit is uiteraard ironisch bedoeld, waarmee ik wil aangeven dat je zonder voorafgaande definities zo’n discussie haast niet kan voeren…(wàt voor Nederland… staatsrechtelijk? Grondgebied? Mentaliteit der inwoners ?)
Mijn gok: staatkundige eenheid, in 1543 vormgegeven als Personele Unie en Staten Generaal (waar bij de oprichting in 1464 alleen Leiden en Haarlem van boven de grote rivieren vertegenwoordigd waren).
Ik vraagt me af hoeveel historici hier commentaar geven.
Ik ben in ieder geval historicus. Van de rest weet ik het niet.
Ik ben geen historicus. Als die opleiding in Antwerpen was aangeboden, had het anders kunnen lopen. Nu moet men maar genoegen nemen met de opmerkingen van een geïnteresseerde germanist/onderwijzer.
Begrijp me goed: ik heb er niks tegen dat niet-historici reageren. Ik vind het zelfs wel nuttig. Maar bij zulke zaken als wanneer Nederland nu is ontstaan is het van belang dat je wat weet van de middeleeuwse geschiedenis van de Lage Landen. En met name die over de politieke en dynastieke geschiedenis van al die landen en hun steden. Geen eenvoudige opgave, ik weet het, maar als je dat niet in je bagage hebt en er zomaar wat meningen en namen uitgooit (plus de nodige waardeoordelen) dan valt het me moeilijk die reacties serieus te nemen. En raak ik wat geïrriteerd. Sorry.
Ah, maar ik raad eenieder af om welke reactie van mij ook al te serieus te nemen. Dat doe ik zelf ook niet (met mijn eigen reacties).
Een beetje germanist is historicus.
Bij verscheidene voorgaande gelegenheden heb ik aangegeven een volslagen amateur te zijn.
“Maar bij zulke zaken als wanneer Nederland nu is ontstaan is het van belang dat je”
… dat je beseft dat dit een typisch 19e-eeuwse vraag is, gesteld in de 21e eeuw.
Die Lage Landers, die 16e-eeuwers, zouden die zich deze vraag hebben gesteld? Zo’n vraag kan alleen maar gesteld worden door een inwoner van een natiestaat (of nationale staat, daar wil ik even vanaf wezen).
(Ik ben overigens musicoloog, en hoewel met een beperkte functionele historische bagage, beslist geen historicus.)
Ik denk dat van doorslaggevend belang is, het moment dat inwoners van een verzameling deelgebieden aannemen dat ze meer voordeel kunnen behalen door zich als eenheid te presenteren dan als verzameling. Wel, historici, wanneer was voor Nederland dat moment en waarom?
Wat is er mis met 19e eeuwse vragen? De historiografie is toen op poten gezet en we hebben er nog steeds nut van.”Wie es eigentlich gewesen (ist)” toch? En nee, 16e eeuwers zullen zich nauwelijks afgevraagd hebben waar ze mee bezig waren; ze reageerden op wat er op ze afkwam. En de Hollanders en al die andere provincialen hadden geen idee wat ze zonder vorst moesten. Tot iemand zei: waarom doen we het niet zelf? Hup: Placcaert van Verlatinghe 1581.
Toch hebben de Bourgondiërs en de Habsburgers wel een rol gespeeld in de organisatie van bijvoorbeeld de Staten van Holland. Die Staten konden zelfs een relatief onafhankelijke koers varen onder Karel V. Iemand als James Tracy heeft, naar mijn idee, overtuigend aangetoond dat de latere opstand voort kon bouwen op de institutionele erfenis van de Bourgondiërs en de Habsburgers.
“Ik denk dat van doorslaggevend belang is, het moment dat inwoners van een verzameling deelgebieden aannemen dat ze meer voordeel kunnen behalen door zich als eenheid te presenteren dan als verzameling.” Tsja, dan gaat de 16e eeuw ‘m niet worden. Verzameling, eenheid, deelgebieden, inwoners – teveel termen die niet van toepassing zijn op de politieke praktijk, het besluitvormingsproces, de dynastieke politiek die deze tijd kenmerken.
Ten tijde van de Opstand? Omdat de Nederlandse gewesten overwegend protestants waren en hun katholieke vorst in het verre Spanje meer kwaad dan goed deed. En ook al was er in die tijd nog geen “Nederland”, maar “De Nederlanden”, dat duidt toch op een soort van eenheid. In verscheidenheid dan. Maar we hebben in ieder geval dezelfde taal en dat is ook wat waard.
“Omdat de Nederlandse gewesten overwegend protestants waren”
Het is nog maar de vraag of in 1568 enig gewest overwegend protestant was. Wat nu Noord-Holland is heeft altijd een katholieke meerderheid gehad.
Met 19e eeuwse vragen is niet meteen iets mis, met veel antwoorden uit die tijd wel. Het idee dat de Opstand een protestante affaire was is daar een goed voorbeeld van. Met name Alva slaagde er met zijn belastingpolitiek in de katholieken net zo hard tegen zich in het harnas te jagen.
Na de troonsbestijging van Filips II kwamen de Nederlanden in een fikse economische crisis terecht. Daar hadden de katholieke armen net zozeer onder te lijden als de protestanten. In die tijd betekende dat honger lijden en wie honger heeft komt graag in opstand, ongeacht godsdienst.
Nou ja, het ging wel om iets meer dan rammelende magen.
Na het Plakkaat van Verlatinghe probeerden de ‘opstandige’ gewesten nog enkele malen een andere soeverein te vinden – hertog van Anjou, graaf van Leicester, etc.
Ja, nou ja, het idee om het zonder soeverein te doen was in de 16e eeuw nogal radicaal.
Ja, maar dat deden ze wel zelf in plaats van het af te laten hangen van het toeval van geboorte. En dat was behoorlijk uniek.
Ja, die hertog van Anjou, die kennen we hier van de Franse Furie, een mislukte poging om de macht te grijpen in Antwerpen. De plek waar dit zich afspeelde, de Kipdorpbrug, is recent opgegraven. Men vond er een zwaard uit die periode. Er zijn heel wat andere tijdstippen en situaties te verzinnen waarbij een zwaard in de gracht terecht komt, maar het prikkelt wel de verbeelding.
Ik vind zo snel enkel een oud artikel over de vondst, geen recenter verslag over bijkomend onderzoek: https://www.google.com/url?sa=t&source=web&rct=j&url=https://m.gva.be/cnt/dmf20180208_03347069/archeologen-vinden-zwaard-aan-kipdorpbrug&ved=2ahUKEwjOxfOZxNHlAhWCIlAKHcATCR0QFjADegQICBAB&usg=AOvVaw1zRhzsAFL_ytsQ2yBUuhcO&cshid=1572904083899
Er is kort geleden een historische atlas verschenen met als titel “Hoe Nederland zichzelf bijeen heeft geraapt”. Dat geeft het rommelige proces wel zo’n beetje weer. Overigens: de -nu- Duitse steden Lingen en Geldern hebben lange tijd tot de Nederlanden behoord, terwijl bv Gennep, Kerkrade eb Zevenaar lang bij het Duitse Rijk hoorden. En dat Kleef niet bij de Nederlanden is gekomen is volgens mij min of meer toeval.
Wat meer is, de Duitse stad Geldern is de plaats waar het Graafschap en dus het latere Hertogdom Gelre en dus de huidige provincie Gelderland zijn oorsprong vond. Tot in de 19e eeuw sprak men daar een Nederlands dialect. Bismarck heeft er pas een einde aangemaakt.
Ik heb er al eerder over geklaagd. Nederlandse geschiedenis is veel te veel een Hollandse geschiedenis. Daarom weet net een kip en een halve paardekop in dit land welke rol de huidige Duitse grensgebieden in de ontstaansgeschiedenis van Nld. heeft gespeeld en dan vooral in de gebieden die niet in de moerasdelta liggen.
“En dat Kleef niet bij de Nederlanden is gekomen is volgens mij min of meer toeval.”
Niet echt. De veldslag gewonnen door Keizer Karel V die tot de eerste vereniging van de Nederlanden leidde, die van 1543, werd verloren door de Hertog Willem V van Kleef. Die regeerde over Gelre in een personele unie en de inzet van die veldslag was Gelre, niet Kleef zelf.
Dat was dus een keuze van Keizer Karel, die als Duits keizer ook verder had kunnen gaan maar blijkbaar redenen had het niet te willen. En ook begin 17e eeuw had het anders kunnen uitpakken in de Kleefs-Gulikse successieoorlog. Kleef en omgeving waren toen door Staatse troepen bezet maar Prins Maurits hechtte meer waarde aan een verre bondgenoot (Brandenburg). En de moord op de Franse koning Hendrik 4 had er ook nog mee te maken. Ook later had de Republiek er veel invloed, zo was Johen Maurits (die van het Mauritshuis) er jarenlang gouverneur. Kleef was ook nederlandstalig, pas na 1700 ging met de stadsarchieven in het Duits bijhouden.