1.

Tijdens de Week van de Klassieken 2012 verzorgde ik een lezing in het Rijksmuseum van Oudheden. In de trein naar Leiden las ik het nieuws dat een afbeelding was gevonden van een topless gladiatrix. Mijn ergernis over deze trivialiteit nam nog toe toen ik even later in de Breestraat de onbenullige gedenksteen zag voor J.J. Scaliger. Fe geleerde die de aanzet heeft gegeven tot de secularisering van het Europese wereldbeeld, wordt er gereduceerd tot iemand die wat talen beheerst.

Dit  illustreert het verschil tussen wat oudheidkunde lijkt en wat ze is. Als ze in het nieuws komt, is het altijd met beuzelarijen: de vloek van de farao, krijgszuchtige Spartanen of Mozes op de berg. En gladiatoren dus, al dan niet topless. Zo lijkt de Oudheid triviaal, terwijl ze dat niet is. Oudheidkundigen hebben aan de wieg gestaan van de Verlichting en hielpen de Europese cultuur vormen. Toch schrijft de pers erover als over een vakgebied zonder belang.

Het is daarom niet vreemd dat staatssecretaris van Cultuur Halbe Zijlstra aangeeft het belang niet te begrijpen van musea vol oude potten en pannen. Meer in het algemeen verbaast het niet dat een minister van Onderwijs – ik bedoel Plasterk – kan beweren dat alfa’s niets beters doen dan beschrijven hoe bèta’s geschiedenis maken. Dat is niet omdat Zijlstra en Plasterk een buitengewone hekel hebben aan cultuur, maar omdat de letterdames en -heren hun belang almaar niet over het voetlicht brengen. De zelftrivialisering van het vak is een van haar meest in het oog springende eigenschappen.

De vraag kwam bij me op of het mogelijk was de Week van de Klassieken te gebruiken om althans één van de geesteswetenschappen zó te presenteren dat haar belang weer duidelijk werd, en zo te bereiken dat de pers er beter over gaat schrijven. Hieronder staan enkele gedachten op een rijtje.

2.

Er zijn, lijkt me, twee strategieën om aan te geven dat de oudheidkunde belang heeft. De eerste richt zich op de Oudheid zelf, de tweede op de oudheidkunde.

Claimen dat de Oudheid zélf belangrijk is, is lastig. Veelal suggereert men dat destijds iets is ontstaan dat nog altijd het geval is, maar de voorbeelden beperken zich tot – alweer – trivialiteiten. Het is niet bepaald wereldschokkend dat er Korinthische zuilen staan voor het Concertgebouw of dat we onze minuut indelen in zestig seconden. Liever zoeken we iets wezenlijkers, bijvoorbeeld dat ons gevoel voor het tragische of onze vrijheidsliefde teruggaan op de Oudheid. Het vervelende is dat dit weliswaar vaak wordt geclaimd, maar dat even vaak het bijbehorende bewijs achterwege blijft: dat in alle manifestaties van westerse vrijheidsliefde iets aanwezig is dat in de oude wereld (en alleen daar) is ontstaan en dat vervolgens steeds aanwezig is gebleven in het Westen maar daarbuiten ontbreekt.

Een andere manier om relevantie te claimen voor de Oudheid, is contrast. Je vergelijkt de homerische oorlogsvoering met de huidige, en concludeert dat er overeenkomsten en verschillen zijn (voorbeeld). Het problematische is dit keer dat er grenzen zijn aan de vergelijkbaarheid: je kunt pas culturele verschijnselen in twee samenlevingen vergelijken als je hebt vastgesteld dat die twee inderdaad vergelijkbaar zijn. Verdiept men zich in deze materie, dan blijkt contrast de slechtst-denkbare methode om relevantie te claimen voor de Oudheid, aangezien elke post-antieke samenleving dichter staat bij onze postindustriële samenleving dan de oude Romeinse, Griekse, Babylonische of Egyptische.

De hier geschetste problematiek is vrij algemeen bekend. Wie de kranten bijhoudt, heeft herkend dat ik hierboven in feite punt veertien van de Nederlandse Wetenschapsagenda heb geherformuleerd. Daarbij komt nog dat de problematiek – althans door hoogopgeleiden – ook wordt herkend en bijdraagt aan de groeiende wetenschapsscepsis (meer). Kortom, de eerste strategie om ons vakgebied zo te presenteren dat we weer serieus worden genomen, is een onverstandige.

3.

De tweede strategie is het belang van de oudheidkunde zélf te onderstrepen, en dit is wat ik zou willen voorstellen als invulling van de Week van de Klassieken. Vertel eens

1. hoe Poliziano de grondslagen legde van de tekstkritiek en via Erasmus de Reformatie ontketende;
2. hoe Scaliger probeerde de chronologie van de Oudheid te doorgronden, ontdekte dat deze niet letterlijk mocht worden genomen, het bijbels literalisme ter discussie stelde en zo aanzet gaf tot de secularisering van het wereldbeeld;
3. hoe de ontdekking van de relaties tussen de verschillende talen heeft bepaald hoe we nationaliteiten definiëren;
4. hoe de Lachmannmethode het model was voor Darwins evolutietheorie;
5. hoe de ideeën van James Frazer over de oudste vormen van religie, de besluitvorming beïnvloedde die leidde tot de Eerste Wereldoorlog;
6. hoe de uitleg van Tacitus’ Germania de voornaamste inspiratiebron was van de Arische mythe;
7. hoe archeologen ons een prehistorie gaven en een empirische basis legden voor de vooruitgangsgedachte;
8. hoe gebrekkige kennis van de geschiedtheorie leidde tot een ranzige discussie over de aard van onze eigen beschaving en haar relatie tot de islam.

Ik denk dat als de Week van de Klassieken hieraan wordt gewijd, niet alleen een beter beeld ontstaat van de oudheidkunde, maar dat de media – nu duidelijk wordt gemaakt wat het belang feitelijk is – ook eerder genegen zullen zijn erover te schrijven.

4.

Welke activiteiten zouden kunnen worden ontplooid? Ik geef een lijstje van enkele thema’s die voor een museum relevant kunnen zijn. Dat er tijdschriftspecials, boeken en lezingenreeksen aan kunnen worden gewijd, laat ik verder onvermeld.

Tekstkritiek, de Reformatie en het Darwinisme

• Er zijn voldoende manuscripten en oude drukken om een beeld te geven van het materiaal waarop tekstcritici zich moeten baseren. De Amsterdamse Caesar en de Leidse Lucretius zijn sowieso interessant. De methode zelf zal moeten worden geïllustreerd met wandborden, maar de manuscripten zelf zijn fascinerend genoeg (vgl. de expositie Boek en Oudheid). Denk hier ook aan Erasmus’ Bijbeluitgave.
• Misschien is samenwerking mogelijk met het Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme en de historische collectie van het Rijksmuseum.
• In samenwerking met Naturalis en/of het Boerhavemuseum moet het mogelijk zijn te illustreren hoe Darwin de Lachmannmethode overnam.

Scaliger, de secularisering van het wereldbeeld en de chronologie van de Oudheid

• We kunnen de expositie “Adelaar in de wolken. De Leidse jaren van Josephus Justus Scaliger 1593-1609” hernemen (oorspronkelijk 2005 UB Leiden).
• Dit kan worden uitgebreid met materiaal waarmee Scaligers wetenschappelijke verdiensten worden geïllustreerd. Ik denk hierbij in de eerste plaats aan een expositie “hoe oud is het?”, waarin wordt aangegeven hoe de chronologie van de Oudheid wordt vastgesteld. Daarbij kunnen ook archeologische technieken worden uitgelegd, en getoond hoe hiermee het vooruitgangsgeloof van de Verlichting werd voorzien van een empirische basis.
• Er zijn voldoende voorwerpen in de Nederlandse musea die de spanning tussen Bijbeltrouw en waarheidsliefde illustreren. De eerst-bekende faraonische kunst was, in combinatie met de lijsten van Manetho, behoorlijk schokkend.

Taalfamilies en nationalisme

• Misschien is het een idee een expositie te wijden aan de oudste culturen van Centraal-Azië, uit te leggen hoe de Indo-Europese taalfamilie zich verspreidde, en dit te combineren met materiaal waaruit blijkt hoe het negentiende-eeuwse nationalisme etniciteiten begon te construeren langs talige grenzen.
• Een speciale expositie zou kunnen worden gewijd aan Tacitus’ Germania, al weet ik niet of de Codex Aesinas uitleenbaar is. Maar de receptie van het boek laat zich goed documenteren (vgl. Krebs, A Most Dangerous Book).
• Denk ook eens aan de Taalgrens: hoe die in de vierde eeuw is ontstaan doordat Franken zich vestigden in Toxandrië en Saksen in West-Vlaanderen, hoe de Romeinen antwoordden en hoe het noorden voor het Latijn verloren is gegaan, is een fascinerend thema, aangezien dit een van de zeldzame gevallen is waar valt uit te leggen hoe gebeurtenissen van toen invloed hebben op het heden.

Kwakgeschiedenis en politiek

• De Eerste Wereldoorlog is in Nederland in feite geen onderwerp van studie, maar de invloed van James Frazers ideeën over mensenoffers en barbarij laat zich illustreren met citaten van zo’n beetje iedereen die iemand was in de jaren 1900-1914 (vgl. Eksteins, Rites of Spring).
• De literatuur, sinds 9/11, over de “eeuwige tegenstelling” tussen het tirannieke Nabije Oosten en het vrije Westen, is nauwelijks te overzien (voorbeeld). Het idee is essentialistisch én ontologisch holistisch. In samenwerking met het Persmuseum is hier misschien iets mee te doen. Eventueel kan een link worden gelegd naar antieke ideeën over Oost-West-tegenstellingen die in de Verlichting nieuw leven kregen ingeblazen.

Een combinatie

Een geweldig thema: de chronologie van de Indo-Europese talen. Je kunt dan kijken hoe archeologisch, taalkundig en DNA-onderzoek komen tot antwoorden op de vraag waar onze talen vandaan komen.

5.

Voor mensen met ideeën is hieronder de mogelijkheid commentaar te geven.