Vergeet de vondst van een katapultpijlpunt in Utrecht, vergeet het valse gewicht uit Jeruzalem (dat bij nader inzien toch niet was wat ze dachten), vergeet geospatiale analyse, denk zelfs niet aan de DNA-revolutie. Het echte archeologienieuws momenteel is dat iedereen op de set van de nieuwe Indiana Jones-film ziek is door het norovirus. Dat is een vervelende kwaal die ellendige voedselvergiftigingen veroorzaakt. “Elk jaar laat het zo’n tweehonderdduizend mensen zich letterlijk doodschijten”, schrijft Bart Braun in Stel, je bent een virus.

Ik ga dat boek niet recenseren. Enerzijds omdat Braun en ik elkaar weleens hebben ontmoet en anderzijds omdat ik weinig weet van virussen. Dan moet je geen inhoudelijk oordeel geven over biologieboeken. Wat ik weer wél kan zeggen is dat Braun in minder dan 100 pagina’s een stortvloed aan informatie over de lezer uitstort. Stel, je bent een virus bezwijkt daar gelukkig niet onder. Braun wisselt de eigenlijke informatie af met leuke weetjes en grappige terzijdes, waardoor hij de aandacht vasthoudt. Ik herkende er zijn branie in. Le style c’est l’homme même, om zelf ook eens een bioloog te citeren.

Die verdraaide actualiteit ook

Wat me trof is de eerlijkheid waarmee Braun schrijft over hét probleem bij een boek over virussen. Het thema valt actualiteit niet te ontzeggen. Hier is iets dat ik gisteren in de krant las en het gaat niet eens over Covid. Die actualiteit is natuurlijk waarom je er meer van wil weten, maar vormt ook een nadeel. Het bepaalt immers de selectie. Je weet al vóór je het boek opent dat de huidige pandemie steeds zal terugkeren. En inderdaad, een paragraaf over de Spaanse Griep gaat meer over het inzicht dat die pandemie ons verschaft in de huidige ellende dan over de virale aspecten van die ziekte. De bof kan logischerwijs niet aan de orde komen.

Die actualiteit heeft een tweede nadeel: de informatie veroudert snel. Braun is zich daarvan bewust en heeft een nawoord opgenomen, “groeten uit het verleden”, waarin hij eraan herinnert dat Stel, je bent een virus snel en onherroepelijk zal verouderen. Ik vond dat een slimme zet (en ik wou dat ik het had geweten toen de actualiteit mij inhaalde bij het schrijven van Bedrieglijk echt). Maar ook op andere plekken geeft Braun aan dat wat hij schrijft, achterhaald kan zijn als de lezer er kennis van neemt. Ik geloof overigens dat de informatie momenteel, vijf maanden nadat Braun het manuscript afrondde, allerminst verouderd is.

Neolithisering

Een stortvloed aan informatie. Na een eerste hoofdstuk over wat virussen zijn en waarom ze zich zo gemakkelijk via vleermuizen verspreiden – daar is de actualiteit weer – biedt Braun een overzicht van nare ziektes, met namen als yaravirus, pithovirus, hiv, myxomatose en Sars-CoV-2. Dat was, om eerlijk te zijn, even informatief als voorspelbaar, net als de geschiedenis van de vaccinatie. Al brengt Braun het geestig:

Alle apen krijgen virussen, maar één apensoort lijkt ze ronduit te wíllen. Vele duizenden jaren geleden stonden ze op als beroerdste van de club als het om viruspreventie ging: Homo sapiens. Ze gingen dicht op elkaar hokken, vaak ook nog met allemaal andere beesten erbij, zodat virussen makkelijk over konden springen van patiënt naar patiënt en van soort op soort. Ook allerlei planten werden door mensen vlakbij elkaar gezet, schijnbaar met als doel om een gespreid bedje voor virussen te scheppen.

Als ik nog eens les geef over neolithisering, zal ik het ontstaan van de veeteelt en akkerbouw zo eens presenteren. Dit is een fijne perspectiefomkering.

Virussen als instrument

Wat ik niet zag aankomen was dat mensen niet alleen viruspatiënten zijn, maar virussen ook actief kunnen gebruiken. Er zijn mogelijkheden ze in te zetten als antibiotica en als batterij. En natuurlijk ook als biowapen: als twee of drie terroristen zichzelf besmetten met ebola of marburg, en vervolgens een beetje om zich heen hoesten op een vliegveld, zal binnen de kortste keren niemand meer durven vliegen. Daar zit een mooie thriller in.

Braun laat het niet bij beschrijvingen. Stel, je bent een virus bevat ook het idee om een biobank op te zetten van alle virussen die potentieel naar mensen kunnen overspringen, analoog aan de database van stukken ruimtepuin die de aarde kunnen treffen. Op die manier zijn we als mensheid beter voorbereid op nieuwe crises. Zo’n biobank zou een miljard of tien kosten, wat natuurlijk peanuts is als je ziet hoeveel schade we ondervinden van de huidige pandemie.

Kortom, Stel, je bent een virus is een leuk boek dat ik met veel plezier heb gelezen. Ik kan online geen recensies vinden, dus ik kan daar niet naar verwijzen en ik beperk me hier tot wat ik zelf de moeite waard vond. Dat is ook Brauns belofte dat hij nog eens een boek wil schrijven over foraminiferen. Van wat hij daarover nu al vertelt, lijkt dat me verdraaid interessant. En o ja: een fijn feitje om bij de hand te hebben voor bij de borreltafel is dat de Hollanders die tijdens de tulpenmanie van 1637 goud geld betaalden voor bloemen, vooral onder de indruk waren van tulpen die ziek waren en dat het verantwoordelijke virus in Holland was overgesprongen vanuit lelies.