Een van mijn favoriete columnisten is Gillian Tett (1967). Ze schrijft in de weekendeditie van de Britse Financial Times, en woont in New York. De als antropoloog opgeleide Tett promoveerde in 1994 aan de Universiteit van Cambridge op moslimvrouwen in de voormalige Sovjet-Unie, waarbij huwelijksrituelen centraal staan. Rituelen versterken bindingen tussen mensen. Tegelijkertijd onderwerpen deelnemers zich aan de regels van het ritueel. En wie niet participeert wordt uitgesloten.

In haar column schrijft Tett regelmatig over bankiers. Het leuke daaraan is dat ze een antropologische manier van kijken gebruikt bij haar commentaar. Zo ziet ze topbankers als een stam met herkenbare rituelen. Sommige Masters of the Universe zien dat als een belediging, zo vertelt ze in haar recente Anthro Vision (2021).

Derivatenhandel

Gillian Tett publiceerde in 2009 Fool’s Gold (er is een goedkope pocket met een nieuw voorwoord uit 2010 beschikbaar). In dat nieuwe voorwoord schrijft ze:

Back in early 2007, before the credit bubble burst, I hit upon the idea of writing a book about credit derivatives and other forms of complex finance because I thought the public should understand more about the dangers they posed.

Voor een korte toelichting op kredietderivaten verwijs ik naar Tett zelf, die ze uitstekend uitlegt. Derivaten zijn een financieel instrument om zich in te dekken tegen heftige schommelingen in de wisselkoers. Ze bieden kopers het recht om in de toekomst valuta aan te schaffen tegen een van tevoren vastgelegde wisselkoers. Het instrument geeft investeerders en bankiers de mogelijkheid om te gokken op die toekomstige wisselkoersen. Dat is riskant maar levert ook veel op als de gok een succes is. En die winst gaat niet om een paar duizendjes. Nadat nieuwe wiskundige modellen werden geïntroduceerd kon menig bankier nauwelijks meer de risico’s overzien. Ze snapten eenvoudigweg niet hoe die modellen, ontworpen door hun wiskundige medewerkers, werkten.

“an abstract mathematical game”

Als goede journalist besteedt Gillian Tett veel aandacht aan de betrokken personen. Ze kreeg in 2005 de gelegenheid om een conferentie te bezoeken waar mensen uit de bankwereld over kredietderivaten zouden spreken. Ze was overdonderd door het financiële jargon en de gelikte powerpoint-presentaties. Het bleek helemaal niet over geld te gaan:

… finance was presented as an abstract mathematical game that took place in cyberspace, and which could only be grasped by a tiny elite. Finance was not about grubby cash, but a string of equations. I was utterly baffled. I had done plenty of maths at school, but nothing had equipped me for this.

Maar ze realiseert zich dat haar eigen manier om huwelijken van Tajiks te deconstrueren ook bruikbaar is bij het ontrafelen van het gedrag van de stam van kredietderivaten. Zo’n conferentie heeft een vergelijkbare latente functie als de huwelijksceremonie. Beide gebeurtenissen maken het mogelijk dat de verspreid levende leden van een stam elkaar ontmoeten en nieuwe allianties kunnen sluiten achter de schermen van de hoofdgebeurtenis. Netwerken heet dat in eigentijds Nederlands. Maar het sluiten van allianties is zo oud als de mensheid zelf. En het is ook waargenomen bij andere primaten. Tett geeft er een aardige antropologische draai aan.

Jamie Dimon

Na introductie van de nieuwe instrumenten bleken sommige banken grote winsten te maken. Een van de grootste Amerikaanse investeringsbanken JPMorgan Chase, gespecialiseerd in financiële dienstverlening, liep achter bij deze nieuwe ontwikkelingen. In 2005 werd de recht-voor-zijn-raap Jamie Dimon (1956) president van JPMorgan Chase. Dat is hij nog steeds en hij is inmiddels puissant rijk. Hij groeide op in een familie van Griekse migranten die in het New Yorkse stadsdeel Queens woonde. U weet wel, het stadsdeel waar Archie Bunker en zijn vrouw Edith uit All in the Family woonden. Dimons grootvader was een kleine effectenhandelaar en zijn vader had een vergelijkbare baan op Wall Street. Dimon zelf heeft een Master of Business Administration (MBA) behaald in Harvard. Een topopleiding. Zo verloopt sociale stijging bij migranten in drie generaties. Tett beschrijft Dimon als uiterst intelligent

De oude garde van bankiers bij JPMorgan Chase zag zichzelf graag als de adel onder de financiers. Voor Dimon waren financiers noch adellijk, noch Masters of the Universe, maar gewoon mensen die bezig zijn met het doen van zaken, net zoals bij ieder ander bedrijf. Dimon besloot meteen voor een ander benadering van risico’s. Tot verdriet van het hogere kader, want dat zag zijn kans vervliegen om grote winsten te maken. Achteraf gezien had die staf reden genoeg om Dimon dankbaar te zijn dat hij vasthield aan zijn eigen voorzichtigheid, terwijl de bankwereld zich onbesuisd bevrijdde van de ketenen van rationeel-economische principes. De gevolgen zijn bekend.

Niets bestaat in isolement

Aan het eind van Fool’s Gold merkt Tett op dat het belangrijkste wat ze van antropologie heeft geleerd is dat niets in een samenleving in isolement bestaat. Dat is volgens haar precies het probleem met die risico-nemende bankiers. Bankiers behandelden hun wiskundige modellen als onfeilbare gidsen voor de toekomst. Maar ze beseften niet dat die modellen waren gebaseerd op minimale data. Dat was hun eigen financiële wereld en hoe die samenhing met de rest van de wereld interesseerden ze nauwelijks. Impliciet laat Tett ook zien dat een flink aantal knappe wiskundigen zich met weinig anders dan die financiële modellen heeft beziggehouden.

Fool’s Gold is een spannend boek dat veel inzicht biedt in het gedrag van bankiers en waarbij Jamie Dimon Tetts ‘held’ is. Een recente column van haar is getiteld Can guilt help bankers change for the better? Haar conclusie is dat we het pas weten bij de volgende ineenstorting van de markt. De crisis die ze beschrijft is verleden tijd, maar de hebzucht van bankiers is nauwelijks afgenomen. En een nieuwe financiële crisis kan zo maar opeens uitbreken.

Tip

Wie nog meer wil weten over de mentaliteit van bankiers raad ik het lezenswaardige boek van Joris Luyendijk Dit kan niet waar zijn (2015) aan. Dat boek gaat over bankiers in Londen en het verwijst naar het boek van Tett. Luyendijks boek is gebaseerd op rapportages die hij op uitnodiging voor de Guardian schreef.

• Gillian Tett, Fool’s Gold (2019; €14,99)
• Gillian Tett, Anthro Vision (2021; €26,00)

[Op mijn uitnodiging aan de vaste lezers van deze blog om geliefde boeken te delen, ging Huibert Schijf voor de alweer twintigste keer in. Bedankt Huibert!]