Twitter, dat was ooit leuk, tot schreeuwlelijkerds er de toon gingen zetten en Elon Musk er de macht overnam. Evengoed stonden er best leuke dingen, zoals de vier draadjes die de Gentse oudhistoricus Jeroen Wijnendaele in 2021 en 2022 postte over de Late Oudheid. Hier is de derde, over de laatste Romeinse keizer, Romulus, voor u vertaald in het Nederlands. Het origineel is hier.
***
1. Volgende week, maar dan in 476 na Chr., zette Odoacer, de commandant van het Romeinse veldleger in Italië, de onbeduidende kind-keizer Romulus (Augustulus, “het keizertje”) af. Deze gebeurtenis wordt wel beschouwd als “de val van het [westelijke] Romeinse rijk”.
Twee bezwaren
2. Ten eerste: waarom kunnen we dit het einde van het Romeinse Rijk helemaal niet noemen? Nou, er was nog steeds een Romeinse keizer in Constantinopel, die het hele oostelijke Middellandse Zeegebied en de zuidoostelijke Balkan bestuurde. Al sinds de derde eeuw was de keizerlijke heerschappij niet meer geconcentreerd in Italië.
3. Meervoudig keizerschap was de norm en al een eeuw was er niet eens een vaste keizerlijke residentie. De “hoofdstad” was gewoon daar waar de keizer verbleef. Het maakte niet uit of dit Milaan, Trier of Constantinopel was.
4. Anders gezegd, lang na 476 bleef het Romeinse Rijk gewoon bestaan in de oostelijke provincies.
5. Ten tweede: geen enkele toenmalige bron beschouwt Romulus’ afzetting als het einde van het rijk. We moeten wachten tot de jaren 520 tot een auteur het idee begint te formuleren dat met de afzetting van Romulus de lijn van westelijke keizers eindigde.
6. Maar dit was een oosterse kroniekschrijver die schreef in Constantinopel, tijdens de opkomst van Justinianus. Deze keizer zou een oorlog beginnen tegen zijn westerse buren, dus de timing en formulering van deze kroniek is niet bepaald onschuldig.
Nog twee bezwaren
7. Ten derde: Romulus was niet eens de erkende westerse keizer! Hij was op de troon gezet door zijn vader Orestes, nadat deze keizer Julius Nepos had verdreven.
8. Die bleef het westerse keizerschap opeisen vanuit Dalmatië, erkend door de oostelijke keizer Zeno, tot zijn eigen aanhangers hem in 480 vermoordden. Pas toen kwam er een echt einde aan het West-Romeinse keizerschap.
9. Leuk weetje: de grote ironie van 476 is dat in de volgende jaren de drie laatste westerse keizers allemaal nog in leven waren.
10. Ten vierde: Technisch gezien heeft de junta van Odoacer in 476 een usurpator afgezet. Hij bleef Nepos tot diens dood erkennen en erkende in diplomatieke verslagen met de oostelijke keizer expliciet dat Italië deel uitmaakte van het Rijk.
11. Odoacer gebruikte slechts sporadisch de titel rex (“koning”), en alleen als een vorm van leiderschap over het Italiaanse veldleger. Hij heeft zichzelf nooit uitgeroepen tot rex Italiae, zoals een onafhankelijke vorst zich zou typeren. De oostelijke keizer Zeno verleende hem zelfs het recht om senatoren tot westelijke consuls te benoemen.
De betekenis van 476
12. Heeft 476 dan helemaal geen betekenis? Wél als keerpunt in de lokale geschiedenis in Italië. De voorgaande twee decennia hadden allerlei provinciale burgeroorlogen gezien, meestal ontstaan door geschillen tussen westelijke keizers en de commandanten van het Italiaanse veldleger.
13. Dit is het tijdvak waarvan we kunnen zeggen dat het westerse keizerlijke apparaat desintegreerde. Al in 461 was het westelijke leger uiteengevallen in wat feitelijk lokale krijgsheerlijke leengoederen waren in Gallië, Italië en Dalmatië.
14. Maar in elk geval herhaalden de westerse keizers, wonend in Italië, zo nu en dan hun claim te heersen over gebieden in Gallië, Spanje en Afrika, ook al werden die nu feitelijk geregeerd werden door reges (“koningen”). Ze waren echter beland in een neerwaartse spiraal, want ze kampten met slinkende middelen.
15. Het duurde steeds langer om keizers te vinden die de verschillende facties gunstig stemden: de landadel in Italië, de regionale keizerlijke legers van Gallië, Italië en Dalmatië, de verschillende provinciale koningen van Goten, Bourgondiërs en Vandalen en tot slot de oostelijke keizer.
Bestuur in de vijfde eeuw
16. Al in 465-467 waren achttien maanden verstreken zonder westerse keizer. Al vóór 476 hadden de meeste mensen buiten Italië geleerd hun eigen zaken te regelen. Het keizerschap was niet langer de beste manier om de wereld te besturen.
17. Besturen betekende steeds vaker strijd en verspilling van middelen. Dit is moeilijk te doorgronden als we ons Odoacer voorstellen als in dierenhuiden geklede barbaar. In 476 bracht hij echter vrede in Italië. En hij deed dat uit naam van het rijk. Fin.
[Een gastbijdrage van de Gentse historicus Jeroen Wijnendaele, eerder gepubliceerd op Twitter. Meer materiaal van Wijnendaele is daar.]
Volgens de Nederlandse wikipedia ” …benoemde hij zichzelf tot koning (rex) van Italië en besloot het West-Romeinse keizerschap formeel aan de Oost-Romeinse keizer Zeno te geven.” Als bron wordt genoemd: Jeroen Wijnendaele, Romeinen en barbaren. De ondergang van het Romeinse Rijk in het westen, Leuven: Davidsfonds, 2013, pp. 212-227.
Hebben de auteurs van deze pagina de bron niet goed begrepen of is het bovenstaande vrucht van voortschrijdend inzicht?
Kom er maar in, Robert, we wachten op je aanvullingen.
Sorry voor het oponthoud, ik was bezig verf van mijn garagedeur te verwijderen. 😉
“Dit is het tijdvak waarvan we kunnen zeggen dat het westerse keizerlijke apparaat desintegreerde.”
Heel onbescheiden meen ik dat die desintegratie begon tijdens de regering van Honoriusl, specifiek toen zo tussen 400 en 410 de Romeinen het zo druk hadden met elkaar te beoorlogen dat ze de Visigothen rustigjes door Frankrijk lieten trekken.
“als we ons Odoacer voorstellen ….”
Is dit een verwijzing naar het achterlijke
https://www.imdb.com/title/tt0462396/?ref_=nm_flmg_t_56_act
waarin een stel uitstekende acteurs zich voor paal laat zetten? Want precies zo beeldt deze film Odoacer af.
Niet zozeer de Visigoten (want die doen dat nog met een foedus), maar wel de Vandalen, Alanen en Sueven, die gewoon Spanje (en later Africa) inpikken, met desastreuze gevolgen. Die Visigoten brengen Spanje nog weer even terug in handen van Rome.
“Is dit een verwijzing naar het achterlijke”
De film is inderdaad achterlijk (in zoveel opzichten), maar helaas gebaseerd op het al even vreemde boek van ene Valerio Massimo Manfredi. Niet zo extreem als de film, maar dat hij bij mij in de serie ‘romans over koning Arthur’ zit zegt genoeg.
Gedachten op Quora over Odoaker https://www.quora.com/Why-did-Odoacer-swear-fealty-to-the-Eastern-Roman-Emperor
Even over de verhouding tussen Odoaker en Nepos, de erkenning/nominale huldeblijken van de eerste richting de tweede leidde er niet toe dat Nepos naar Italië kon/mocht komen om daar formeel gezag uit te oefenen. Dat is wel relevant om aan te stippen.
Nepos was een creatuur van Zeno, en die had geen zin in een oorlog met Odoacar, ook al had Nepos dat wel.
Leuk stukje alweer, een goede opsomming.
Ik deel Jeroens mening dat:
a – 476 en Romulus geen enkele betekenis hebben, historisch gesproken en
b – dat (vanzelfsprekend!) dit niet het einde betekende van het Romeinse Rijk. Want dat ging inderdaad nog even door, bijna duizend jaar dus eigenlijk.
Ik ben ook niet voor het gebruik van die anachronistische benaming ‘Byzantijns’, die er helaas ingeslopen is, maar die je, net zoals ’19e-eeuwse informatie over Jezus’ (he Jona!!!) ook niet meer zou moeten gebruiken. En al helemaal niet ‘voor het gemak’!!
Wat ik hier wel mis is het woord ‘patriciër’, want de Patricius was nu net de hele aanleiding van dit hele verhaal. Waarom was het afzetten van Romulus nu zo onbetekenend? Omdat hij echte he-le-maal niets meer te zeggen had. Al sinds het begin van de vijfde eeuw was de macht van de keizers steeds verder uitgehold, en nam een ‘man achter de troon’ de touwtjes in handen. Dat was een proces dat al even gaande was, maar (vooral in het Westen) nam dat dus extreme vormen aan. Waar de keizers in het Oosten de macht weer terug wisten te nemen (dood van Rufinus en Gainas) namen in het Westen de PatriciI de feitelijke macht over. Dat waren eerst Romeinen zoals Stilicho, Constantius (die heel even keizer werd) en Aetius maar later de Germaan Ricimer (457-472). Geen keizer die het nog kon overnemen. Ricimer werd na zijn dood (maagzweer, hoe onheroïsch) opgevolgd door de Bourgondiër Gundobad.
En nou komt het. Krap twee jaar later heeft deze Gundobad, eerste man in Rome, opeens een dilemma. In Bourgondië komt zijn vader Gundioc te overlijden, en Gundobad moet kiezen: koning in Bourgondië op de macht in Rome. Hij kiest het eerste. Voor mij is dat het ware einde van het West-Romeinse Rijk. Die twee jaar tot Romulus doen er helemaal niet meer toe.
NB: wat ik trouwen wel een goede reden vind om het Westen met Romulus te laten eindigen is subjectief want puur dichterlijk, maar toch wel leuk al zeg ik dat zelf.
Rome begint met Romulus en eindigt met Romulus. Mythisch en irrelevant, maar toch.
Constantinopel beging met Constantijn en eindigt in 1453 met.. Constantijn XI (die anoniem sneuvelt onder de muren van zijn gevallen stad).
Mooi toch? 😉 heeft Romulus Augustulus toch nog nut.
En het keizerrijk begon met Augustus en eindigt met Augustulus. Maar misschien is dat spelletje met die namen (want we zijn natuurlijk niet de eersten die dit opmerken) nou juist de reden dat men al eeuwenlang het Romeinse Rijk laat eindigen met Augustulus. En er was na hem ook echt geen keizer meer in Rome.
Nou …. Rome is in de Zesde Eeuw nog een paar keer veroverd voor de beroemde keizer Justinianos …., net als een deel van Noord-Afrika en het zuiden van Spanje. Met wat minder pech en wat meer vertrouwen in generaals Belisarios en Narses had dat nog blijvend kunnen zijn ook. Dat had ons leuke naamspelletje zomaar kunnen bederven.
Ja, maar die zat in Constantinopel, dus die telt niet mee.
Wat Frans zegt – dat Rome heroverd werd op de Ostrogoten maakt niet dat daarmee het West-Romeinse rijk weer in ere werd hersteld. Dat eindigde met Romulus (zo men wil) en dus blijft het naamspelletje intact.
de grote ironie van 476 is dat in de volgende jaren de drie laatste westerse keizers allemaal nog in leven waren.””
Glycerius, Nepos en Romulus. Waarbij de eerste is afgezet en bisschop geworden is in Salonae (Salona), alwaar hij in 480 misschien (volgens Malchus) de hand heeft gehad in de dood van Nepos, die door zijn eigen soldaten wordt omgebracht. Nepos was dus de laatste West-Romeinse keizer in functie (tot 480), Glycerius stierf waarschijnlijk niet veel later. Romulus is misschien nog in leven in 507 of 511 (hij zou dan 56 zijn), als hij en zijn moeder in hun woning bij Napels een pensioen ontvangen van koning Theodoric. Toch een heel mooi einde voor een keizer.
En natuurlijk een bevestiging van zijn totale onbelangrijkheid. Als ze al niet eens de moeite nemen om je te vermoorden stel je niks voor.
“Maar in elk geval herhaalden de westerse keizers, wonend in Italië, zo nu en dan hun claim te heersen over gebieden in Gallië, Spanje en Afrika, ook al werden die nu feitelijk geregeerd werden door reges (“koningen”).”
Ja, maar dat laatste is niet helemaal correct – tijdens de vijfde eeuw zien wel al dat ook de augusti worden aangeduid met ‘rex’ in officiële documenten – dat laatste betkende dus niet per se ‘koning’. Ik zou juist willen stellen dat die warlords die het voor het zeggen gaan krijgen in die gebieden eerder de titel van lokale keizer claimden dan dat ze deemoedig een ‘lagere’ rol van koning accepteerden, omdat er blijkbaar geen groot verschil tussen augustus en rex meer was. Zo ook Odoacar, ik denk dat we veel te veel concluderen in zijn titel ‘rex Italica’ – wat wel vast staat is dat hij de rol van ‘keizer over het Westen’ afwees en aan Zeno teruggaf. Smart move.
Ja, Odoaker verdient veel en veel meer krediet dan hij krijgt. Volgens alles wat ik over hem gelezen heb was hij een hele verbetering sinds elke keizer vanaf Theodosius de Eerste.