Historische belangstelling behoeft geen rechtvaardiging. Geschiedenis biedt, net als film of muziek, in de eerste plaats een aangename ervaring: het kan prettig zijn te voelen dat door dit document of dat op die plaats iets gebeurde dat mensenlevens veranderde, zoals het ook prettig is te reconstrueren hoe ooit iets is verlopen. Marcel Kurpershoek zet zich in Volg de wolken aan zo’n puzzel: hij wil weten hoe aan het einde van de vijfde eeuw v.Chr. Xenofon door het oosten van Turkije is getrokken, een tocht die de Griekse huurlingenleider vereeuwigde in zijn onderhoudende verslag Anabasis. Kurpershoek is niet de enige die historisch plezier beleeft aan een speurtocht naar iets wat op zich triviaal is: anderen zoeken hun stamboom uit, lezen alles over de overwintering op Nova Zembla of verzamelen oude munten.

Deze historische belangstelling is betrekkelijk onschuldig, maar het ligt anders als hedendaagse groepen hun identiteit ophangen aan het verleden. Die praktijk vormt het eigenlijke onderwerp van Kurpershoeks boeiende boek: hij toont hoe de religieuze en etnische conflicten in het oosten van het moderne Turkije voortduren dankzij overmatig ontwikkelde historische instincten. De Pontische Grieken zijn inmiddels verdwenen, Syrische christenen worden bedreigd door Koerdische bendes en de Koerden staan weer onder druk van de Turkse staat, waarmee ze een eeuw geleden nog waren verenigd doordat ze allebei een hekel hadden aan de Armeniërs. De verwarde situatie wordt helemaal complex nu afstammelingen van de verdrevenen proberen land terug te kopen en verlaten heiligdommen weer in gebruik nemen.

Kurpershoek schrijft ook over de nationalistische televisieseries en complottheorieën die het huidige politieke klimaat helpen bepalen. Deze ficties staan in een respectabel oude traditie. De ene groep ontleent inspiratie aan De durfals van Sason, een tweede aan Het boek van Dede Korkut, een derde aan De tweebloedige grensheer: teksten die eeuwenoude etnische en religieuze grenzen helpen bestendigen. Voor wie zijn identiteit definieert aan de hand van het verleden, is geschiedenis geen aangename ervaring, maar een nachtmerrie waaraan geen ontsnappen mogelijk is.

Kurpershoek biedt zijn fascinerende materie aan als reisverslag, zonder veel conclusies te trekken: hij laat de mensen die hij ontmoet zelf aan het woord, en uit de liefdevolle portretten blijkt dat eigenlijk iedereen in oostelijk Turkije het gelijk wel op een bepaalde manier aan zijn zijde heeft, al is Kurpershoek snoeihard als hij incidenteel de onwaarheid van een bewering constateert (“kennelijk denken veel Koerden in het gebied dat de islam er was vóór het christendom”). Het resultaat is een levendig, gevarieerd boek over een gepolitiseerd verleden, afgewisseld met hét cliché uit reisverslagen over het Nabije Oosten: de onvermijdelijke anekdotes over de gastvrijheid die alle groepen delen.

Het is bovendien leuk te zien hoe Kurpershoek zelf niet loskomt van het verleden. Hij spiegelt zich immers aan Xenofon: de westerling, de buitenstander, de toevallige observator, de schrijver van een reisverslag. Deze zelfpresentatie is een heel wat lichtvoetiger omgang met het verleden dan die van de betrokkenen; ze is de voornaamste reden waarom Volg de wolken, ondanks de deprimerende stof, leesbaar blijft en onmisbare lectuur is voor iedereen die op reis gaat ten oosten van de Eufraat.

[Oorspronkelijk verschenen in het NRC Handelsblad van 14 april 2011.]