De kunst van de Grieks-Orthodoxe kerk heeft enkele opvallende kenmerken. Eén daarvan is dat vrijwel alle afbeeldingen tweedimensioneel zijn; een ander is de keuze voor bepaalde technieken (nooit gebrandschilderd glas); en tot slot worden de dingen vaak al eeuwenlang op precies dezelfde manier afgebeeld. Een portret van Sint-Nikolaas hoort er op een bepaalde manier uit te zien, omdat het anders gewoon de heilige niet goed weergeeft. Originaliteit is hier niet de ambitie.
Ik begrijp dat professionele schilders van ikonen teruggrijpen op een boek waarin precies staat aangegeven hoe het moet, maar ik heb het boek nooit gezien en om de waarheid te zeggen herken ik toch ook weleens verschillen. Ik heb de laatste dagen nogal wat afbeeldingen gezien van de opstanding van Lazarus (die, voor de tweede keer gestorven, ligt begraven in Larnaca), en steeds zie je dezelfde elementen terugkeren: de in zwachtels gewikkelde dode, Christus, enkele leden van de Twaalf achter hem, Maria en Martha aan zijn voeten, en een man in de buurt die zijn neus dichtknijpt bij het graf van Lazarus. Daarbinnen is echter behoorlijk wat variatie mogelijk. Soms komen er mensen uit de stad aanlopen, soms zijn er maar zes leden van de Twaalf en soms zie je ze allemaal, de plaatsing van Maria en Martha varieert, enz.
Er bestaat in dit genre bovendien wel degelijk zoiets als moderne kunst. Na een wat steriele periode in de zeventiende tot en met negentiende eeuw, waren er in de twintigste eeuw kunstenaars die binnen de traditie nieuwe scènes bedachten. Dit is niet heel anders dan de religieuze kunst van de westerse kerken of de kalligrafie in een land als Iran: eigentijdse kunstenaars zoeken eigentijdse vormen om een traditie te laten voortbestaan. Omdat originaliteit geen verdienste is en men vooral probeert Iets Hogers weer te geven, signeert zo’n moderne kunstenaar vaak met “door de handen van …” Wat ik wel sympathiek vind. Het Byzantijnse Museum in Athene heeft een mooie collectie eigentijdse kunst.
Bij het Kykkos-klooster, het voornaamste religieuze centrum op Cyprus, zijn moderne mozaïeken aangebracht. De allerrecentste zijn te zien bij het graf van aartsbisschop Makarios: een eindeloze reeks heiligen langs de weg naar een kapel, waar in tijden van crisis een wonderbaarlijke Maria-ikoon naartoe wordt gebracht. Die is te zien – of beter: de zilveren beschermlaag en een doek zijn te zien, want geen sterveling overleeft het als hij het gelaat aanschouwt van de Moeder Gods – in de kerk in het klooster. En ook daar zijn moderne mozaïeken.
Zoals het bovenstaande. Rechts staat Maria, links zit Lukas haar portret te schilderen, middenin biedt hij haar het portret aan: de ikoon die we niet mogen zien.
Ik vind het eerlijk gezegd geen werkelijk grootse kunst. Vooral de kleurendoos die Lukas gebruikt, vind ik eerder lachwekkend dan inspirerend. Dat laat onverlet dat ook dit mozaïek behoort bij de Byzantijnse culturele traditie en hoe de maker een evenwicht zoekt tussen traditie en vernieuwing, dat is welbeschouwd toch interessant.
Ik begin een thema te vermoeden: lelijke moderne religieuze kunst. Eerst Chagall, nu dit.
Hum. Je zou me haast op een idee brengen.
Voor echt vernieuwende ikonenkunst moet je op Kreta zijn. Damaskinos (bij wie Domenikos Theotokopoulos – El Greco – in de leer ging, was een echte vernieuwer! Zijn werken zijn te zien in de Hagia Ekaterina (naast de kathedraal) in Iraklio.
Ik bezocht het Kykkos-klooster in 2013. Bijzonder mooi vond ik het niet, wel heel groot en indrukwekkend. Jammer genoeg is de commercie er ook binnengeslopen. Je wordt ongevraagd op de kiek gezet door een fotograaf, en vervolgens kun je bij het verlaten van het klooster je eigen portret terugkopen als onderdeel van een foeilelijke, kitscherige poster of kaart.
Omdat we eigenlijk niet gepland hadden het klooster te bezoeken, had ik niet echt gepaste kleding bij me. Gelukkig krijg je dan van het klooster een paarse monnikspij. Een uitsnede van een foto van mij in zo’n pij siert thans mijn OV-chipkaart. Een gekruisigde Christus is duidelijk zichtbaar op de achtergrond. Gelukkig heeft de NS daar nooit een punt van gemaakt.
Is die foto echt in de kerk van het klooster gemaakt? Ik meen me te herinneren dat daar een heel streng fotografieverbod gold.
Het Kykkos-klooster was dus indrukwekkend, maar persoonlijk vond ik mijn bezoek aan het Chrysorogiattisa-klooster meer de moeite waard. Dat klooster bevindt zich vlakbij Ano Panagia, de geboorteplaats van de genoemde Makarios. Het klooster is veel kleiner, eenvoudiger, ingetogener en serener. Het aantal bezoekers is beperkt en het uitzicht is prachtig.
Alle kerken in het Troodosgebergte zijn intiemer, stiller, serener, indrukwekkender dan Kykkos. Dat weer politieker is.
Er was geen “kiekendief” dit jaar of vorig jaar.
Ik vraag me af of je een ikoon als kunst kunt beschouwen. Een ikoon opent een deur naar de mysteries van het geloof of naar het hemelse, en dat moet aan strenge technische eisen voldoen. Anders werkt het niet. Mooiheid – als dat al een nog steeds een relevant criterium voor kunst is – is niet aan de orde, evenmin als de allerindividueelste expressie van de allerindivueelste emotie. Het op een andere wijze laten zien van wat we eigenlijk al weten zodat we ons daar beter van bewust worden misschien wel, maar frapperen weer niet.
Ik heb een “ikoon” van de moderne Russische kunstenaar Wasili Wasin. De aanhalingstekens verwijzen ernaar dat hij zelf zegt dat hij geen ikonen maakt. Die kunnen – volgens hem – alleen in kloosters worden gemaakt door monniken die несуетен zijn, niet onderhevig aan de alledaagse zorgen en beslommeringen. Ambachtslieden.
Heidenen – om terug te grijpen op een recent blog – kijken daar dus op een andere manier naar dan gelovigen. Misschien kan een heiden een ikoon wel als kunst beschouwen.Al weet ik niet volgens welke kunstbeschouwing.
Kunst is kunst als je denkt dat het kunst is. Mensen worden daar vaak heel erg boos over. Ze willen grenzen. Dammers-problemisten bv. vinden dat ze kunst maken.
Goed punt.
Ik vraag mij af waarom Lucas Maria in andere kleuren schildert dan de schilder zelf? Ik vermoed symbolische betekenissen. Maria wordt met blauw geassocieerd. Op deze pagina staat het een en ander de kleding van Maria in de westerse kunst: https://www.antependium.nl/figuren/maria/
Het is allemaal een beetje te vergelijken met de gotische bouwstijl. Nadat die in de 19e eeuw werd nageaapt in de neo-gothiek werden de principes van de gotiek geabstraheerd en vermengd met andere bouwstijlen, maar met behoud van het idee schip-absis, eventueel met transepten. Het verschil met de Oosters-Orthodoxe stijl is dat de Rooms-Katholieke kerken vanaf de 20e eeuw ook werden gebouwd in volkomen nieuwe stijlen waarbij het oude grondplan werd losgelaten, terwijl in de moderne Orthodoxe stijlen het Byzantijnse grondplan gehandhaafd bleef, inclusief de stijl van de fresco’s. Een digitaal tijdschrift dat regelmatig aandacht besteedt aan moderne vormgevingen van de Orthodoxe stijl is te vinden op https://www.orthodoxartsjournal.org/
jona je hebt echt niet zoveel kleurtjes nodig als iets wilt schilderen, goed mengen is belangrijk en natuurlijk goede kwaliteit basiskleuren!
Toch is het jammer dat die kunst zo “zuiver” blijft, als je er een paar gezien hebt snak je naar een kunstenaar die er een beetje prerafaëlieten, Arts and Crafts, Klimt of Pollock in smokkelt …
Ik vind dit eigenlijk wel een mooi mozaïek. De verlopen in de kleuren in de muren en de schaduw op de vloer en de gordijen maken het levendig. De voorstelling zelf kom je ook niet veel tegen.