Ik heb nog nooit systematisch geblogd over het Byzantijnse Rijk. O zeker, het machtigste keizerrijk uit de Middeleeuwen is op deze plaats zo nu en dan aan de orde geweest. Er is zelfs een reeks krabbels geweest. Maar een systematisch overzicht ontbreekt en daar moet rap verandering in komen. Vind ik dan.
Byzantion
Om te beginnen: Byzantion was een kleine maar belangrijke stad aan de Bosporus, de zeestraat die de Egeïsche Zee via de Zee van Marmara verbindt met de Zwarte Zee en die Europa scheidt van Azië. Een kleine anderhalve eeuw, van 479 tot 334 v.Chr., markeerde de stad de grens tussen de Griekse en de Perzische wereld. Later was het de verbinding tussen Macedonië en het Seleukidische Rijk. In de Romeinse wereld, waarin het belang van de handel geleidelijk toenam, nam ook het belang van Byzantion toe.
In de derde eeuw na Chr. veroorzaakte de toenemende druk op de Romeinse Donaugrens de ene crisis na de andere. Tegelijk overschreden de Sasanidische Perzen in het oosten de grenzen langs de Eufraat en Tigris. Keizer Constantijn de Grote (r. 306-337) begreep dat Byzantion de ideale locatie was om beide bedreigde grenzen te controleren.
Constantinopel
Dus besloot Constantijn in 330 om Byzantion, waar hij in de voorafgaande jaren al een paleis had laten bouwen, te maken tot een echte residentie. Nova Roma ofwel Constantinoupolis ofwel Constantijnstad lag halverwege de Balkan en de Eufraat, en was bovendien dichtbij de immense rijkdom en mankracht van Klein-Azië, een van de meest vitale delen van het Romeinse Rijk. Om redenen die ik niet helemaal begrijp, wordt de geschiedenis van het Byzantijnse Rijk vaak geschreven als een verhaal over deze hoofdstad, die inderdaad prachtig was, maar niet het enige deel van het grote rijk.
In de loop van de vierde eeuw zou het Romeinse Rijk in toenemende mate verdeeld raken in een westelijk, Latijnsprekend en slechts oppervlakkig verstedelijkt deel en een oostelijk, Grieks- en Arameessprekend deel vol oude steden. De westelijke helft zou desintegreren in de loop van de vijfde eeuw. De oostelijke helft bleef nog een millennium bestaan en noemen we gewoonlijk het Byzantijnse Rijk, al heeft het (zoals een van de vaste bezoekers van de reageerpanelen pleegt te benadrukken) zichzelf nooit anders dan Romeins genoemd. En het was vooral een christelijk rijk.
Naast de keizer bestond een tweede machthebber: de patriarch. Op het Concilie van Chalkedon (451) spraken de bisschoppen af dat de Kerk zou worden geleid door vijf patriarchen, die resideerden in Alexandrië, in Jeruzalem, in Antiochië, in Constantinopel en in Rome. De laatste gold als eerste onder gelijken, de man in Constantinopel zou de tweede zijn in de kerkelijke hiërarchie. Tot op de huidige dag resideert hij in Istanbul.
Cultureel leven
Sinds de dagen van Edward Gibbon heeft het Byzantijnse Rijk de reputatie van stagnatie, weelde en corruptie. Georg Hegel was nog harder:
Eine tausendjährige Reihe von Verbrechen, Schwächen, Niederträchtigkeiten und Charakterlosheit.
Ik blogde er al eens over. Helemáál uit de lucht gegrepen is het niet. De keizers in Constantinopel leefden aan een sterk hiërarchisch geordend hof dat je oriëntaals zou kunnen noemen. Er waren allerlei politieke intriges tussen de diverse hovelingenfacties.
Dit beeld van een luxeverslaafde, decadente staat met sluwe keizerinnen en een inert staatsapparaat is echter onvolledig. Of eigenlijk: ronduit onjuist. Voor zijn tijd was het Byzantijnse Rijk modern. Het belastingstelsel en de administratie waren zo efficiënt dat het rijk meer dan duizend jaar kon bestaan. Het overleefde de Sasanidische Perzen, de Avaren, de Langobarden, het kalifaat van Damascus, de Fatimiden en de Eerste Kruistocht.
Eeuwenlang floreerde de Byzantijnse economie. Techniek en wetenschap floreerden, lees maar. Er was militaire vakliteratuur. Oude literaire genres bleven springlevend. Filosofische en theologische debatten speelden een rol in het openbare leven, en zelfs keizers namen eraan deel. Mede hierdoor bleef het oud-Griekse filosofische, literaire en wetenschappelijke erfgoed springlevend.
De toenmalige intellectuelen citeerden hun klassieke voorgangers vol respect, ook al waren die geen christenen geweest. Een mooi voorbeeld is Michael Italikos, die ergens zijn vreugde uitspreekt over het feit dat “de Kelten” in “Fenicië” waren getuchtigd, waarmee hij bedoelt dat de Kruisridders in Libanon het gezag van de keizer erkenden. De ene klassieke naam buitelt hier over de andere, waar ik nog aan toevoeg dat de normale Byzantijnse naam voor westerlingen “Franken” was. Nog een archaïsme.
Hoewel de Byzantijnse keizer Justinianus in 519 Plato’s beroemde Academie in Athene sloot, zijn de Byzantijnen ook verantwoordelijk voor de overdracht van de Griekse erfenis, zowel aan de Arabieren als aan de West-Europeanen. Toen het Byzantijnse Rijk ten onder ging, vluchtten veel geleerden naar Italië, waar hun kennis hielp het Griekse verleden opnieuw te ontdekken, zodat ze stonden aan het begin van de Europese Renaissance.
“Hoewel de Byzantijnse keizer …..”
Dit klopt op zijn hoogst maar half. In de eerste plaats was de academie niet echt die van Plato – die laatste werd “gesloten” door Sulla een paar eeuwen eerder. De Neo-Platonische academie werd pas in 410 CE opgericht.
De keizer sloot die tweede academie niet, maar stopte de betalingen. De betreffende filosofen vertrokken naar elders, terwijl andere academies bleven bestaan.
Dit zou ook wel een goed idee zijn voor een boek.
Als je nu al een aardig boek wilt lezen, kan ik Byzantium van de deskundige Judith Herrin, aanbevelen. Ze is een echte fan. “Byzantium was one of the greatest civilizations the world has even seer,” staat er in de blurb.
Mijn dank voor deze aanbeveling.
Zullen we van 1000 maar 700 maken? Na de 4e kruistocht was er toch eigenlijk geen Byzantijns rijk meer, alleen nog wat losse brokken, die steeds minder in aantal en omvang werden. Maar ook in 700 jaar kan er heel wat gebeuren, dus ik ben benieuwd naar de volgende afleveringen van dit blog. Het benieuwdst ben ik eigenlijk naar de periode tussen 700 en 1100, toen er nog een volwaardig rijk was, met het kalifaat als buur. Meestal lees je alleen iets over de territoriale conflicten tussen die twee, maar er is vast veel meer gebeurt aan economische betrekkingen en culturele uitwisseling. Zou het iconoclasme b.v. te maken kunnen hebben met de islamistische afwijzing van de afbeelding van mensen?
Er was helemaal geen ‘Byzantijns’ Rijk…
De kwestie kan veel passie losmaken https://www.friesian.com/viking.htm
(Friesian.com is een enorme website van de Amerikaanse gepensioneerde filosofie professor Kelley L. Ross, een excentrieke extreem ‘Libertarian’ angehauchte persoonlijkheid die echter wel enorm veel historische gegevens vermeldt en onder meer historische kwesties behandeld op zijn site, genoemd naar een negentiendeeeuwse Duitse filosoof genaamd Wilhelm Fries (die nog in de promotie commissie van Karl Marx zetelde – Ross is uiteraard een doodsvijand van alle vormen van Marxisme, zoals het presidentschap van Joe Biden…ik heb voor de zoveelste maal gewaarschuwd…
Maar wat de man historische gegevens te bieden heeft – indrukwekkend).
Het noemde zichzelf inderdaad geen Byzantium, zoals vaker in deze commentaren is geschreven. Maar ja, Hongaren noemen zichzelf geen Hongaren maar Magyaren. De Grieken noemden zichzelf geen Grieken maar Hellenen. De Kelten, Galliërs, Feniciërs en Germanen waren er niet van op de hoogte dat ze Kelten, Galliërs, Feniciërs of Germanen heetten.
Het is het verschil tussen de interne namen (“Nederlanders”) en de exoniem die anderen aan je geven (“Hollanders”). Het is zinloos dat te willen veranderen. In elk geval ik ervaar de discussie als tijdverspilling.
Ja, maar ‘Byzantijnse Rijk’ versluierd wel degelijk dat het hier om de voortzetting van het Romeinse Rijk ging.
‘Ik ervaar discussie hierover als tijdverspilling’ is me te makkelijk voor deze kwestie.
Ik zou zeggen dat we het gewoon maar Byzantijnse Rijk blijven noemen omdat die term nou eenmaal zo ingeburgerd is dat iedereen ‘m kent. Bij Romeinse Rijk denken we aan het oude Rome, dus om het Byzantijnse Rijk ook Romeinse Rijk te noemen is alleen maar verwarrend.
Het gaat om methode. Als we voor het gemak dat maar in de wind slaan betekent dat we geen betekenis geven aan correcte informatie. Kan Jona ook ophouden met jeremiëren over die kranten die uit gemakzucht achterhaalde informatie over Jezus (etc.) blijven geven. Het is nu eenmaal ingeburgerd, dus waarom blijven discussiëren? Tijdverspilling, immers?
Met precies dit commentaar bevestigt u juist dat het tijdverspilling is ….
“Maar ja, Hongaren noemen zichzelf geen Hongaren maar Magyaren.”
Sorry dat het (tegen jou) moet zeggen Jona maar dat ik een kulargument dat totaal niets met methode te maken heeft.
Het punt is niet dat je een andere naam blijft gebruiken maar dat er helemaal geen ‘ontstaan’ IS van het zgn ‘Byzantijnse’ Rijk. Wat ook glashelder naar voren komt uit dit stukje, want verder dat een praatje over het stadje Byzantion kom je niet. Ja, volgend deel, dat paleis, nounou, schokkend. Val van het Romeinse Rijk, begin van het Byzantijnse Rijk. Niet dus, er gebeurde helemaal niets dus.
Dus: Hongaren noemen zichzelf dan wel geen Hongaren, maar jij noemt de Romeinen wel Romeinen en je geeft nul komma nul reden waarom we ze ineens niet meer Romeinen zouden mogen noemen. Terwijl ze zichzelf wel degelijk gewoon Romeinen bleven noemen.
Correctie: het gaat om Jakob Friederich Fries (1772-1843).
Zucht. 1773-1843.
Dit begint buitengewoon goed; zeer benieuwd naar het vervolg. Wat een prachtige foto van die muren trouwens.