[Dit is de vijfde aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.]
Plato maakte, zoals we in het vorige stukje en het stukje daarvoor hebben gezien, korte metten met de diverse vormen van stedelijk bestuur. Hij beschrijft ook hoe de ene staatsvorm uit de andere kan ontstaan. Zo is het volgens hem vrijwel onvermijdelijk dat uit een timocratie ooit een oligarchie ontstaat. Door het materialistische karakter van de timocratie, zullen de machthebbers zich uiteindelijk meer op geld gaan concentreren dan op orde en discipline.
Uit een oligarchie zal uiteindelijk een democratie ontstaan, wanneer de zwakkeren zo verarmd raken dat ze in opstand komen. Eenmaal aan de macht, zullen zij deze eerlijk willen verdelen.
Maar ook een democratie is niet stabiel. Plato voorspelt dat uit een democratie gemakkelijk een tyrannie kan ontstaan. Dit gebeurt wanneer in de verwarring die een democratie eigen is, één partij opstaat geleid door een krachtige volksmenner. Door verdachtmakingen zet de sterke man zijn politieke tegenspelers een voor een buitenspel, en zo kan hij de alleenheerschappij krijgen.
Zo evolueert de samenleving van kwaad tot erger, want iedere stap in deze evolutie is volgens Plato een verslechtering.
Plato’s analyse is theoretisch, maar hij zag het ook voor zijn ogen gebeuren. In de vele tientallen Griekse stadstaten was altijd wel ergens een machtsovername door verschillende groepen of een aanpassing van het staatsbestel gaande. Plato beschrijft deze overgangen echter zó algemeen dat zijn model ook toepasbaar is gebleken op de latere geschiedenis.
Het is een rode draad in onze geschiedenis dat militaristische samenlevingen, eenmaal machtig geworden, transformeren in maatschappijen waarin geld en status belangrijk zijn. Plato formuleerde de gedachte dat het volk in een materialistische samenleving, gedomineerd door een rijke elite, uiteindelijk in opstand komt. Daarmee liep hij niet alleen tweeduizend jaar vooruit op de Verelendungstheorie van Karl Marx, die precies hetzelfde stelde, maar wees hij tevens vooruit naar de feitelijke gang van zaken tijdens de Franse Revolutie.
En eigenlijk gebeurde in Italië en Duitsland in de jaren dertig van de vorige eeuw, toen het fascisme ontstond, precies wat Plato schreef over de zwakke vormen van democratieën. In onze moderne democratie weten we dit vooralsnog te voorkomen doordat (en zolang) de rechtsstaat naast en boven de democratische besluitvorming staat. In de Griekse democratische steden ten tijde van Plato was dit nauwelijks het geval.
[Morgen meer. Deze reeks, oorspronkelijk gepubliceerd op de beëindigde website Grondslagen.net, is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.]
Kanttekening: de Franse Revolutie werd voor een belangrijk deel ingeleid doordat de elite, de adel, zich tegen de koning keerde. Toen gingen er allerlei ballen rollen.
Ik weet nog zo net niet of in een materialistische samenleving gedomineerd door een rijke elite het ‘volk’ ‘uiteindelijk’ in opstand komt.
In Rusland ziet het daar nog niet naar uit. Ze hebben wel alle stappen doorlopen. De Sovjet Unie zou je kunnen zien als een timocratie waarna ze na een poging tot democratie vrijwel naadloos overgingen van een oligarchie (valt het jullie ook op dat het woord oligarch tegenwoordig alleen nog maar gebruikt wordt voor rijke Russen?) naar een onvervalste tyrannie.
Ik ben meer dan bereid om ook de VSA een oligarchie te noemen. Googel eens “America is not a democracy”. Zoek op hoeveel geld het kost om in een parlement verkozen te worden. Iemand als Emile Roemer zou geen enkele kans hebben.
Helaas kan ik de bron even niet vinden. Verreweg de meeste landelijke politieke beslissingen (ik dacht ongeveer 70%) in de VSA gaan tegen de meerderheid van de kiesgerechtigden in.
Precies daarom heeft een democratie corrigerende en kritische instellingen nodig als vrije pers, onafhankelijke justitie en dito onderwijs. Voeg daar ook de cultuursector aan toe. Niet toevallig zijn rechters, kunstenaars, journalisten en leerkrachten de favoriete verdachten van populisten en extreem-rechts.
Extreem-links is, historisch, ook een bedreiging voor (onze vorm van) democratie.
Definieer “onze vorm” en “bedreiging”. Want D66 valt ook onder uw beschrijving.
Waar heb ik D66 extreem-links genoemd?
Zeker. Ik had ze niet vermeld omdat ze vandaag, in België toch, marginaal zijn. Rechts en extreem-rechts (N-VA en Vlaams Belang) zouden in theorie een meerderheid kunnen behalen in Vlaanderen.
Er valt ook nog wel een boom op te zetten over wat wel en niet extreem is. Hier in Nederland is volgens sommigen op links iedereen die een beetje conservatiever is dan de VVD (die tegenwoordig D66 beleid aan het uitvoeren is) al extreem rechts.
Alle oude definities zijn aan het schuiven en vervagen ja. (Zorgwekkend?).
In de zin dat ik niet meer weet op wie ik moet stemmen wel. En gezien de versnippering in de politiek ben ik de enige niet.
Aan de andere kant, de kiezer lijkt de versnippering zelf te willen. (minstens 5 soorten ‘links’, minstens 5 soorten ‘rechts’
Zo hebben we ook een parlementariër die voor een duidelijk disfunctionele partij werd gekozen en nu enkel nog haarzelf ‘vertegenwoordigd.’
En wat is de VVD eigenlijk nog? Campagne machine voor 1 persoon die twaalf jaar geleden nog een regering wilde waar toenmalig ‘rechts’ ‘de vingers bij kon aflikken’ en nu mag puinruimen? Maar dit terzijde. En ik dwaal teveel af.
Het is als een hond die z’n eigen staart achterna zit: kiezers zoeken politici die zeggen wat ze willen horen en politici zeggen wat kiezers willen horen en dan komt er weer een compromis waar niemand tevreden mee is en dan gaan kiezers weer op zoek naar iemand anders die zegt wat ze willen horen en dan gaan politici…
Dat verklaart nog niet perse waarom je meerdere soorten ‘rechts’ of ‘links’ hebt.
(Bij met name huidig ‘rechts’ spelen .avonturiers en ego-sentimenten overigens een grote rol, denk ik).