Lange tijd was het bestuur van de Griekse stadstaten in handen van aristocraten. Ze claimden niet zelden af te stammen van de door Homeros bezongen helden. Mede doordat de interregionale in de Archaïsche Periode herleefde, ontstond er een klasse van nouveaux riches. Dat waren niet per se kooplieden. De Blois en Van der Spek wijzen er in het handboek Een kennismaking met de oude wereld op dat het ook kan gaan om mensen die in staat waren geweest profijtelijker gewassen te gaan verbouwen.

Van aristocratie naar oligarchie

De traditionele, aristocratische bestuursklasse kreeg dus concurrentie van nieuwe rijken. Evengoed dienden beide groepen als hoplieten in de stedelijke legers. Dat leidde tot de wrange situatie dat de nouveaux riches wel mochten sneuvelen voor het vaderland maar geen stem hadden in de besluitvorming die tot oorlog leidde. Dat leidde tot ergernis. Omgekeerd waren er ook aristocraten die niets moesten hebben van die kapsoneslijders met hun nieuwe geld. De poëzie van Theognis, in het Nederlands vertaald door Hugo Koning, biedt nog altijd een venster op een mentaliteit die totaal anders is dan de onze.

“Het is merkwaardig”, schrijven De Blois en Van der Spek, “dat de val van de aristocratie vrijwel overal gepaard ging met het verschijnsel van de tyrannie.” Een tyran is iemand die, in strijd met de wet of gewoonte, de alleenheerschappij kan uitoefenen. Het is niet per se een despoot of dictator en daarom spel ik het begrip liever met een Griekse ij dan met een i, hoewel het natuurlijk gaat om hetzelfde woord.

Lydië

Enfin. Het Griekse woord tyrannos is afgeleid van het Lydische tûran, dat zoiets als heerser betekent. Het is vermoedelijk niet helemaal toevallig dat de eerste keer dat een Griek dit woord gebruikt (een fragment van de dichter Archilochos) betrekking heeft op de Lydische koning Gyges, die rond 680 v.Chr. op wederrechtelijke wijze aan de macht is gekomen. Het romantische verhaal bij Herodotos is precies dat, namelijk een romantisch verhaal. Dat Gyges met een putsch de macht verwierf, is echter wel duidelijk.

Tyrannentypen

Oudhistorici onderscheiden traditioneel twee soorten tyran:

1. De oudere tyrannen in het Griekse moederland van de zevende en zesde eeuw. Dit waren vaak ontevreden aristocraten die hun macht vestigden door samen te werken met de nouveaux riches. Voorbeelden zijn Kypselos en Periandros in Korinthe, Pittakos in Mytilene, Kleisthenes in Sikyon, Peisistratos in Athene en Polykrates van Samos. Dit zijn de tyrannen waarover De Blois en Van der Spek het hebben.
2. De jongere tyrannen in de periferie van de Griekse wereld, meestal in de late vijfde en in de vierde eeuw. Deze mensen probeerden de macht van hun stadstaten uit te breiden en creëerden in feite grotere politieke eenheden. Voorbeelden zijn Jason van Ferai in Thessalië en in Syracuse Dionysios I en II en Agathokles.

Moderne geleerden zijn geneigd twee andere typen toe te voegen:

3. De oostelijke tyrannen. In de zesde tot de vierde eeuw maakten veel stadstaten in Klein-Azië deel uit van het Perzische Rijk. Vaak – maar niet altijd – stond aan het hoofd van zo’n stadstaat een alleenheerser die de tussenpersoon was tussen de stad en de Grote Koning. Een voorbeeld is Aristagoras van Milete.
4. De westelijke tyrannen van de late zesde, vroege vijfde eeuw, te vinden op Sicilië en in Zuid-Italië. Met huurlingen bouwden mannen als Falaris van Akragas, Hippokrates van Gela en Gelon van Syracuse staten die groter waren dan de oude stadstaten. In feite is dit type een voorloper van type #2.

Wat al deze mensen met elkaar gemeen hebben is dat hun heerschappij ongrondwettelijk was. Ze zochten daarom naar rechtvaardigingen. Vaak profiteerden handel en nijverheid van hun maatregelen. Ook waren er grootschalige bouwprojecten.

Tyran en tirannie

De negatieve connotatie van het woord is ontstaan in het Athene van de vijfde eeuw, waar de democraten de tyran presenteerden als hun anti-type. Schrijvers als Herodotos tonen dat de democraten zich stoorden aan de te grote macht van tyrannen, en meenden dat ze gemakkelijk gewelddadig werden, omringd door jaknikkers. Democratie, in deze filosofie, was precies het tegenovergestelde: mensen waren vrij om te spreken en de macht was gecontroleerd en evenwichtig.

[Een overzicht van deze reeks is hier.]