[Dit is de zesde aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.]
Plato heeft zeker niet alleen geschreven over politiek. Hij schreef over vrijwel alles. In zijn werk zocht hij echter altijd naar een samenhang tussen de verschillende onderdelen. Zo beschrijft hij de menselijke psyche – laten we dit gemakshalve vertalen met “ziel” – als parallel aan de menselijke samenleving.
Ziel en maatschappij, het kleine en het grote
Volgens Plato zit de mens net zo in elkaar als de maatschappij. In die vergelijking komt ‘het volk’ overeen met de emoties binnen de psyche. Hier heerst geen eenheid, maar vindt een voortdurende innerlijke strijd plaats van verschillende verlangens en andere emoties. Ze proberen allemaal zoveel mogelijk aandacht te krijgen.
De ‘ordehandhavers’ in een samenleving vergelijkt Plato met de wil in de psyche. De term ‘wil’ moeten we hier niet verwarren met verlangen. Verlangens horen bij het emotionele deel van de psyche. De pure wil is bij Plato de energie of het temperament van de psyche. De emoties geven de richting aan, de wil vormt de kracht die aan de emoties wordt gegeven en over de emoties wordt verdeeld.
De ‘bestuurlijke elite’ in de samenleving vergelijkt Plato met het verstand. Ook het verstand staat los van emoties. Vaak noemen wij emoties die te maken hebben met een langetermijnplanning ‘verstandig’. Denk aan het verlangen je studie af te ronden of een appeltje voor de dorst te bewaren. Maar de emoties die aan deze verlangens ten grondslag liggen, emoties die te maken hebben met angst en het verlangen ook later veilig te zijn, zijn van zichzelf geen onderdeel van het verstand. Het verstand is de pure ratio: de kennis en het bewustzijn. Het is het orgaan dat de verschillende sentimenten binnen de psyche tegen elkaar afweegt. Het is de ‘rechtbank’ van de psyche.
Freud
Plato beschrijft de psyche als een strijd tussen de ratio, de wil, en de emoties, en als strijd tussen de emoties onderling. Wie iets gelezen heeft van Sigmund Freud zal dit model van de geest als een toneel van innerlijke strijd herkennen. Inderdaad verwijst de Gründervater van de psychologie van het onbewuste regelmatig naar de Atheense filosoof.
[Wordt vanmiddag weer vervolgd. Deze reeks, oorspronkelijk gepubliceerd op de beëindigde website Grondslagen.net, is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.]
Waarom vertaalt u psyche niet als: geest? Ziel vind ik te Christelijk-religieus.
Ik ben het hier wel mee eens: in de oorspronkelijke tekst laat ik “psyche” onvertaald – dit is een aanpassing geweest van de eindredactie. Toch moet ik zeggen: het is niet verkeerd om het zo te vertalen, sterker nog, het is de gangbare vertaling (vandaar denk ik ook de edit).
Het begrip ‘ziel’ is ook niet met het christendom ontstaan – de Griekse varianten daarvan vormen zelfs de basis van het latere christelijke denken hierover. Bedenk ook dat volgens Plato de ziel onsterfelijk is. Latere christelijke denkers waren met dit denkbeeld natuurlijk erg in hun nopjes, hoewel hun hiernamaals er nogal anders uit ziet dan dat van Plato.
Wel een kleine connotatie: de psyche zoals door Plato beschreven is groter dan het onsterfelijke deel van de ziel. Het gebruik van het woordje Ziel voor psyche is daarmee hoewel zeker niet ongebruikelijk wel problematisch – want is de ziel niet juist het onsterfelijke deel?
De context maakt duidelijk dat “ziel” niet religieus, laat staan christelijk bedoeld is (er zijn allerlei niet-abrahamistische religies die eveneens een ziel poneren)..
Meende Plato dat de menselijke psyche onsterfelijk was? Dan zou ziel inderdaad een betere vertaling zijn dan geest.
Zeer zeker – Plato geloofde in reïncarnatie (daar komen we later in de serie nog op terug). Echter, de lichamelijke aandoeningen waartoe ook de emoties gerekend worden, incarneren niet mee. Dus ziel is OK, maar als we het hebben over de werking van de gehele geest zou ik toch de voorkeur aan psyche geven, dus onvertaald, waarmee we dan de associatie krijgen met ‘psychologie’.