[Dit is de achtste aflevering van een reeks over de Atheense filosoof Plato, die veel mensen vooral kennen om zijn zogenoemde ideeënleer, om de Platonische liefde en om zijn ideale filosofenstaat. Dat is echter wat misleidend. Plato’s filosofie is breder en gaat dieper.]
In de ideale staat van Plato worden alle talenten zo gerangschikt, dat ze het best tot hun recht komen. Ieder mens krijgt de rol waarvoor hij of zij het meest geschikt is. In deze staat wordt het bestuur niet democratisch gekozen. Ook afkomst, geslacht, geld of macht zijn voor de selectie van de bestuurders irrelevant. Of iemand tot het bestuur toetreedt, hangt louter en alleen af van het succes waarmee hij een lange lichamelijke en vooral geestelijke training heeft doorstaan. Deze geestelijke training duurt ongeveer tot het vijftigste levensjaar. Het is de meest pure vorm van aristocratie: het bestuur ligt bij een elite die is geselecteerd uit de beste mensen.
Plato’s machthebbers
Door hun Platoonse opvoeding weten de machthebbers dat het niet in hun eigen belang is het volk te onderdrukken. Maar om het gevaar te minimaliseren dat ze hun macht toch zullen misbruiken, pleit Plato voor een strikte scheiding tussen macht en bezit.
Wie macht bezit mag volgens Plato geen eigen huis bezitten en geen sieraden dragen. Hij of zij leeft in een gemeenschappelijke kazerne met slechts ruimtes die voor ieder toegankelijk zijn. De machthebbers leven overigens vrijwillig zo sober, want dankzij hun wijsheid hechten ze totaal niet aan materiële rijkdom. Daarbij hebben ze niets te verbergen.
Alsof dat al niet behoorlijk radicaal is, gaat Plato nog wat verder. De machthebbers delen niet alleen hun bezit, maar ook hun partners. Hun kinderen weten niet van welke ouders ze afstammen. De machthebbende elite mag zich daarbij slechts onderling voortplanten. Zo vormt zich een superieur ras van bestuurders.
Censuur, soberheid en landbouw
Verder pleit Plato voor een strenge censuur op de kunsten. Kunst is bedoeld om mensen te verheffen, en niet om hun zwaktes te onderstrepen. Want wat men uitbeeldt en waar men naar kijkt, dat wordt men volgens Plato uiteindelijk zelf. Alle kunst die menselijke zwakheden en tekortkomingen uitbeeldt, dient daarom te worden verboden. Ook Homerus ontsnapt dus niet aan Plato’s censuur.
De staat wordt bestuurd op een vreedzame en sobere wijze. De bevolking leeft van landbouw en nijverheid en produceert niet meer dan zij nodig heeft. Hierdoor blijven mensen eenvoudig en gezond leven en komt de staat niet in conflict met andere staten.
Al met al lijkt Plato’s ideale staat wel een pacifistische versie van de staatsvorm van Athenes aartsvijand Sparta. Ook daar stonden, althans in de Griekse perceptie, soberheid en discipline centraal. Op het Spartaanse anti-intellectualisme zal Plato niet jaloers zijn geweest, maar de timocratie staat in zijn visie het dichtst bij de ideale staatsvorm: timocratie is te beschouwen als een eens ideale staat, die door corruptie is gedegenereerd.
[Over de praktijk morgenmiddag meer. Deze reeks, oorspronkelijk gepubliceerd op de beëindigde website Grondslagen.net, is gebaseerd op het boek De wereld vóór God van Kees Alders. Het boek biedt een introductie tot de filosofische stromingen van de oude wereld en is hier te bestellen.]
Wereldvreemde man met gevaarlijke trekken. ?
Wereldvreemd niet zo zeer – hij leefde zowat tweeënhalf millennium geleden. Zijn wereld was anders.
Maar het is zeker gevaarlijk om zijn politieke filosofie relevant voor onze tijd te achten. Dat geldt niet alleen voor Plato.
Ook voor zo’n 2300 jaar terug komt dit best wereldvreemd over
Creepy. zijn ideale staat lijkt me eerder Noord-Korea. Saai en zonder enig besef van creativiteit en het menselijk vernuft en drang.
Ik dacht eerder aan de hemel. Helemaal perfect, dus oersaai. Dat lijkt me ook het probleem met de redeneringen van Plato. Hij was een filosoferende filosoof, met vermoedelijk weinig notie hoe in zijn tijd een reëel existerende samenleving werkte. Want daar krijg je altijd te maken met de ijzeren wet van Michels: het wordt altijd een oligarchie. Als beginnend student politicologie moest ik George Holland Sabine A History of Political History bestuderen. Een dikke pil van acht honderd bladzijde. Ik was toen nog te onwetend om het boek helemaal te kunnen waarderen. Maar het knappe van het boek is dat Sabine iedere denker in zijn maatschappelijk context plaatst en daarmee ook op zijn plaats zet. Plato hoeven we niet meer te lezen was toen mijn conclusie. En die is niet veranderd.
Het boek van Holland Sabine is vrij te vinden als pdf-bestanden op het Web.
De titel is overigens A History of Political Theory.
Het heeft inderdaad wel iets communistisch.
Wat hierboven staat geeft denk ik wel goed weer hoe je tegenwoordig tegen Plato kunt aankijken: wat vreselijk. Wat mij altijd geïntrigeerd heeft is, waarom iemand met zulke vreselijke – en in andere opzichten zoals bij de ideënleer rare – opvattingen zo lang gekopieerd is blijven worden dat we nu nog een uitgebreide bibliotheek Plato hebben. En die populariteit moet dus eeuwenlang in stand zijn gebleven.
Ik vond de stukjes met zijn typologie van politieke systemen in dat opzicht verhelderend, dat hij de eerste geweest zou kunnen zijn die zoiets maakt. Maar zoals ik bij Plato IV opmerkte, zoiets ontstaat niet in een vacuum, en las het aanslaat ontwikkelen anderen die gedachten verder. Maar daarvan schijnt nit bekend te zijn. Alleen Plato is overgebleven (ik hoop dat dit onjuist is).
Even in reactie op allen: zelf ben ik zeer overtuigd van een moderne democratie en in die zin geen Platonist. De ideale staat van Plato doet mij vooral vanwege de censuur maar op veel andere punten ook gruwen, en dan is ‘saai’ hoewel erg raak nog wel de mildste kritiek.
Toch zijn er ook sterke punten. Ik vind Plato zijn oplossing om de hebzucht en machtsmisbruik van de machtshebbers tegen te gaan, namelijk door hen persoonlijk bezit te verbieden (en zelfs een eigen familie) hoewel niet erg realistisch wel erg elegant gevonden. Immers, daar gaat het altijd mis: de machthebbers worden corrupt, gaan zichzelf en hun kring en familie verrijken en aan baantjes helpen.
Een ander heel sterk punt is, vind ik, de selectie van personen zonder aanziens des persoons, maar puur en alleen op basis van prestaties. Heel erg politiek correct, en zeker voor die tijd, om vrouwen en mensen van een andere afkomst tenminste dezelfde kansen te willen geven. Ook de pacifistische en ecologische aspecten van Plato zijn staat zijn zijn tijd ver vooruit en nog steeds te loven.
Tenslotte, het selecteren van kandidaten voor bestuursfuncties op basis van het succesvol doorlopen van een opleiding, waarin niet alleen naar kunde gekeken wordt maar ook naar integerheid, is op zich natuurlijk geen kwaad idee. Het Chinese staatsexamen is een voorbeeld van hoe dit aan de andere kant van de wereld niet lang na Plato lange tijd gewerkt heeft.
Zelf vind ik Plato voornamelijk erg scherp in zijn kritieken op een democratie en een oligarchie, en in die zin vind hem nog steeds relevant voor deze tijd. Het is niet zozeer dat hij daarmee voor mij het hele begrip van een democratie omver kegelt, maar wel waarom onze samenleving méér is dan slechts een democratie, met een rechtsstaat, mensenrechten, vrij onderwijs, vrije pers etcetera. Populisten willen vaak de democratie terugbrengen tot de essentie (het stemmen), en laten zich minachtend uit over de rechtsstaat en andere bepalingen daaromheen, en we zien met Plato dan ook gelijk het gevaar daarvan: volksmenners krijgen zo vrij spel.